4-Ma’ruza: Bir fazali chulg’amning magnit maydoni. Asinxron mashina turlari, tuzilishi va ishlash рrintsiрi. Faza rotorli asinxron mashinaning tuzilishi va ishlash рrintsiрi. Asinxron mashinaning ish rejimlari

---

4-Ma’ruza:
Bir fazali chulg’amning magnit maydoni. Asinxron
mashina turlari, tuzilishi va ishlash рrintsiрi. Faza rotorli asinxron
mashinaning tuzilishi va ishlash рrintsiрi. Asinxron mashinaning ish
rejimlari. Rotori tormozlangan asinxron mashinada bo’ladigan
elektromagnit jarayonlar. Rotor chulg’ami рarametrlarini stator
chulg’ami o’ramlari soniga keltirish. Rotori aylanayotgan asinxron
mashinadagi elektromagnit jarayoni
Reja:
1.
Bir fazali chulg’amning magnit maydoni. Asinxron mashina turlari, tuzilishi
va ishlash рrintsiрi. Faza rotorli asinxron mashinaning tuzilishi va ishlash
рrintsiрi.
2.
Asinxron mashinaning ish rejimlari. Rotori tormozlangan asinxron
mashinada bo’ladigan elektromagnit jarayonlar.
3.
Rotor chulg’ami рarametrlarini stator chulg’ami o’ramlari soniga keltirish.
Rotori aylanayotgan asinxron mashinadagi elektromagnit jarayoni.
Kollektorsiz asinxron motorlar
zamonaviy elektr yuritmaning asosini
tashkil etib,
sanoat turlarining barcha sohalaridagi avtom atik boshqarish jarayonlarida, qishloq
xo‘jaligida,
kon ishlaridagi
yirik elektr jihozlari yuritmalarida va boshqa sohalarda
keng qo‘llaniladi.

---

1-rasm. a) “BROWN BOVERI” (Shveysariya) firmasi ishlab chiqargan katta quvvatli faza
rotorli asinxron motor; b) Rossiyada ishlab chiqarilgan qisqa tutashgan rotorli asinxron motor
ning qismlarga ajralgan holda ko‘rinishi: 1 — qopqoq; 2 — podshipnik qalqoni; 3
-
podshipnik;
4 — podshipnik qopqog’i; 5 — ventilatsiya uchun kurakchalar; 6 - chulg‘ami qisqa tutashgan
rotor; 7 — stator chulg‘ami; 8 — stator chulg’ami chiqish uchlari jamlangan quticha.
Asinxron m otorning rotori stator ichiga o ‘rnatiladi. R otor — val, po‘ lat o ‘zak
va uning pazlariga joylashtirilgan qisqa tutashgan chulg‘am yoki uchta fazaviy
chulg‘am dan iborat. Stator — tana, p o ‘lat o ‘zak va uning pazlarida joylashgan
bir, ikki yoki uch fazali chulg‘am dan iborat.
Stator va rotorlam ing po‘lat o‘zaklari maxsus elektrotexnik po‘latdan
tayyorlangan yupqa plastinalardan yig‘iladi.
Asinxron m otorlar rotorining tuzilishiga qarab ikki xil bo'ladi: 1) qisqa tutashgan
rotorli asinxron m otor (ro tor chulg‘ami qisqa tutashgan) ( 1-r a s m ) ; 2) faza
rotorli asinxron m otor (rotor chulg'ami uch fazali) ( 2-rasm).
2-
rasm.
Faza rotorli asinxron motorning qismlarga ajralgan holda ko'rinishi: 1
—
kontakt
halqalari va cho ‘tkalarjoylashgan tomondagi qopqoq; 2 — cho ‘tka tutqich va cho
‘tkalar; 3
—
kontakt halqalar; 4
—
podshipnik; 5 — rotoming po ‘lat o ‘zagi (uning
pazjarida uch fazali chulg‘am); 6
—
stator chulg'ami;
7 —
korpus; 8 —podshipnik qalqoni;
9
—
valning mexanizmga ulanadigan tomonidagi podshipnik qalqonining qopqog'i; 10 —
stator chulg'ami chiqish uchlari jamlangan quticha.
Qisqa tutashgan rotorli asinxron motor — rotorining po‘lat o‘zagi pazlariga
eritilgan aluminiy quyilib chulg'am o‘tkazgichlari (sterjenlar) hosil qilinadi va
ularning pazlardan tashqari uchlari ikki tom ondan quym aluminiy halqalar orqali

---

qisqa tutashgan bo‘ladi. Natijada, yaxlit «olmaxon katagi» ko‘rinishidagi qisqa
tutashgan chulg‘am hosil qilinadi ( 2-rasm ).
Faza rotorli asinxron motori ham val, valga o‘rnatilgan po‘lat o‘zak, uning
pazlariga bir-biriga nisbatan 120" ga siljigan uch fazali chulg'am joylashtiriladi ( 2-
rasm). Rotom ing fazaviy chulg‘am lari yulduz usulida ulangan bo‘ladi va ulam ing
uchlari esa valning bir tomonida o’rnatilgan uchta mis yoki jez (mis va rux
aralashmasi) halqalarga ulanadi.
Ishlash prinsipi.
U ch fazali asinxron m otom ing stator chulg'amiga uch fazali tok
berilganda vujudga kelgan magnit yurituvchi kuch (M Y K ) statorda aylanish
chastotasi n ,= 60 f /p bo‘lgan aylanm a m agnit maydonni hosil qiladi. Bu maydon
kuch chiziqlari stator chulg‘ami o ‘ram larini va rotorning qisqa tutashgan
chulg'am steijenlarini yoki uch fazali chulg‘am i o ‘ram larini kesib o ‘tib, ularda E
Y K lar hosil qiladi.
Agar rotor chulg‘ami qisqa tutashgan bo‘lsa, undagi E Y K ta’sirida qisqa
tutashgan rotor chulg'am lari o ‘tkazgichlaridan tok o ‘tib, bu tokning stator hosil
qilgan aylanma magnit maydoni bilan o‘zaro ta’siri natijasida rotor chulg‘am i o
‘ram lariga elektrom agnit kuch ta’sir qiladi. Bu kuch hosil qilgan aylantiruvchi
(elektro m ag n it) m om ent torm o zlovchi momentdan katta boisa, rotorni
aylanma magnit maydon yo‘nalishida aylantiradi.
Aylanma magnit maydonning aylanish chastotasi
n t
bilan rotoming aylanish
chastotasi
n
orasidagi nisbiy farqqa sirpanish (5) deyiladi va u quyidagicha
aniqlanadi
(n.b. — nisbiy birlik
):
a) s (».c,.)
= (»1
~ n) / n\
;
b) s{%)
= («,
- n ) / n r
100 (11.1)
Ish rejimlari.
Stator magnit maydonining aylanish chastotasi
nt
va rotorining
aylanish chastotasi
n
laming qiymatlariga bog‘liq holda asinxron mashina m otor,
generator va elektrom agnit torm oz rejim larida ishlashi mumkin. Bulardan
tashqari qisqa tutashuv va salt ishlash rejim lari ham mavjuddir.
Rotori tormozlangan faza rotorli asinxron mashinada elektromagnit jarayon.
Rotori qo‘zg‘almas bo‘lgan asinxron mashina xud di transformator kabi ishlaydi.
Rotori qo‘zg‘almas bo‘lganda (bunda, s = 1) mashinaning stator va rotor chulg‘am

---

larida b ir xil (f2 = fj) chastotali EYK lar hosil bo‘ladi va ular quyidagicha
aniqlanadi:
E.1 = 4’, 44 fj1 -w 1. k c h. .l. O max (1)
E, = 4,44 fj- wkch2, (2)
bu yerda: kchl, kch2 — stator va rotorning chulg‘am koeffitsientlari; w ,, w2 —
stator va rotor chulg'am i bitta fazasining o‘ram lar soni; O max — magnit
oqimning maksimal qiym ati. (1) ning (2) ga nisbati:
E , / E 2 = w 1-k hl/ ( w 2-kch2) = kE (3) — rotori qo‘zg‘almas asinxron mash
inada
kuchlanishni transformatsiyalash koeffitsienti
deyiladi.
Agar faza rotorli asinxron mashinaning rotor chulg‘am i ochiq holsa undan tok
o’tmaydi va bu holatni
salt ishlash rejimi
deyiladi. Bunday rejim statorda
boiadigan elektrom agnit jarayonga ta’sir qilm aydi. Salt ishlayotgan asinxron
mashina statorining fazaviy chulg‘am lari uchun E Y K lar m u vo zan at tenglam
asi tra n sfo rm a to rd a g i kabi quyidagicha yoziladi:
ü j + E, + Eol = 1q r, , (4)
bu yerda: Eol= 4,44- kch l- O^, ( 5)-tarqoq magnit oqimi O al Stator chulg’amida h
osil qilgan tarqoq EYK; I 0r, — Stator chulg’ami aktiv qarshiligida kuchla nish
pasayishi.
(4) form ula asosida va salt ishlashda Stator chulg‘amidagi tok = = I0r+ I 0fl
ekanligini hisobga olgan holda, asinxron mashinaning vektor diagram m asini
qurish m u m kin . Bu d iagram m a salt ishlayotgan transformator diagrammasidan
(3-rasm ) vektorlar uchun tanlangan masshtab bilan farq qiladi, xolos. Bunga sabab,
asinxron mashinada havo oralig‘i mavjudligidan salt ishlash toki I 0 transform
atornikidan m iqdor jihatdan taxm inan 10-rl2 m arta katta, ya’ni umumiy maqsadli
asinxron m otorlarda nom inal toki I N ning 20-^40% ni tashkil qiladi.
Asinxron mashinalarda salt ishlash toki I 0 ning katta bo‘lishi ulardagi eng
asosiy
kamchilik
bo‘lib, u Stator chulg’am idagi elektr isrofni oshiradi va mashinaning
quvvat koeffitsienti coscp ni kam aytiradi. Salt ishlash toki I 0 ni kamaytirish

---

uchun asinxron mashinalardagi havo oralig‘i zavod tom onidan iloji boricha
(konstruktiv va texnologik nuqtayi nazardan) kichik qilib tayyorlanadi. Masalan,
quw ati 5 kW gacha bo‘lgan asinxron m otorlarda Stator va rotor orasidagi havo
oralig‘i 0 ,U 0 ,3 m m ni tashkil qiladi.