M u n d a r e j a

BIRINCHI BOB ASOSIY QISM

1.1. JAHON ADABIYOTIDA TRGEDIYANING YARATILISH TARIXI.

Trgediya dramatik turiga mansub janrlardan biri sifatida bir necha taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi. U dastlabki qadimgi Gretsiyada paydo bo‘lib, uning dastlabki ko‘rinishi may xuddosi Dioniska bag‘ishlangan. Qadimga grek madaniyatning eng ajoyib xodisalaridan biri teatrdir. Teatr qishloq xo‘jaligi va dehqonlarning xomiysi bo‘lmish xudo Dionis bayrami vaqtida ijro etiladigan xalq qo‘shiqlari va o‘yinlari asosida paydo bo‘lgan. Xudo Dionis tabiat kuchlarini hosil qiluvchi ma’bud bo‘lgan. Unga sig‘inish qishloq xo‘jaligini olib borishning mashshaqqatlari va quvonchlarini aks ettirgan. Qadimgi Gretsiyaning tabiiy sharoitiga ko‘ra qishloq xo‘jaligi asosan uzumchilikdan iborat edi.

Toklar barg chiqargan bahorda ko‘klami Dionisiya bayramlari qilingan, uzum uziladigan kuzda esa kuzgi Dionisiya bayramlari qilingan. Bu bayram ayniqsa quvnoq bo‘lgan. Yangi tortilgan vinolardan ichilib, davra olib lapar aytganlar, qo‘shiqlar aytib raqsga tushganlar. Dionis sharafiga aytiladigan marosim qo‘shiqlarning difiramblarning ijrochilari echki terisiga burkanib chiqqanlar. “Tragediya so‘zi” echki qo‘shig‘i ana shundan kelib chiqqan. – (grekcha “taroga” echki “Ode” ) – qo‘shiq demakdir.

Yangi eradan avvalgi V asrdagi tragediyaning gullash davri Esxil, Safokl, va Yevripid singari antik dunyoning ulug‘ san’atkorlari nomi bilan bog‘liqdir. Qadimgi yunon tragediyasining tasvir manbai o‘ziga xos bo‘lgan ya’ni unda qo‘rquv achinish, va xayrixoxlik aks ettirilgan. Bu xususiyat keyinga davr tragediyalarida ham saqlanib qolgan. Arestotelning fikricha: “Tragediya kishilar qalbida qo‘rquv va achinish tuyg‘usi uyg‘otish yo‘li bilan ularning xislari tozalanishga soflik kasb etishiga yo‘l ochadi”. Tragediya qahramonlari taqdirini katta dahshat ichida kuzatib va ularga achinish natijasida tomoshabinlar tor shaxsiy doiradan chiqib, boshqalar hayoti, qismati to‘g‘risida o‘ylashga ham majbur etadi. Shu tariqa ularda insoniylanishi, ahloqiy jihatdan takomillashishi jarayoni sodir bo‘ladi. Albatta, poeziyaning boshqa turlari xali kishilarni insoniylashtirish vazifasini bajaradi, lekin faqat tragediya bu achinish, xayrixox tuyg‘ularini uyg‘otish yo‘li bilan ado etadi.