M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

7.4.
 
Avtonom xarajatlar multiplikatori 
 
Avtonom xarajatlarning har qanday o‘sishi, ya’ni
ΔA = Δ (a+I+G+Xn) 
multiplikator samarasi hisobiga yalpi daromadlarning ko‘proq 
miqdorga (ΔY) oshishiga olib keladi. 
Avtonom 
xarajatlar 
multiplikatori 
muvozanatli 
YaIM 
o‘zgarishning avtonom xarajatlarning har qanday komponenti 
o‘zgarishiga nisbatini ko‘rsatadi
: 
m = ΔY /ΔA: 
Bu yerda: m - avtonom xarajatlar multiplikatori; ΔY – muvozanatli 
YaIMning o‘zgarishi; 
ΔA 
– avtonom xarajatlarning Y o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan 
o‘zgarishi. 
Multiplikator - yalpi daromadlar avtonom xarajatlarning dastlabki 
o‘sishi (kamayishi)dan necha marta ortiq o‘sganligini (kamayganligi) 
ko‘rsatadi. 
Avtonom iste’mol ΔCA miqdorga o‘ssa, bu yalpi xarajatlar va 
daromadlar (Y) ning o‘sha miqdorda o‘sishiga olib keladi. Bu esa, o‘z 
navbatida iste’molning ikkinchi marta (daromadlar oshishi hisobiga) 
MPC x ΔCA miqdorda o‘sishiga olib keladi. Keyinchalik yalpi 
xarajatlar va daromadlar MPCxΔCA miqdorda yana o‘sadi. Shunday 
qilib, 
«daromad-xarajat» ko‘rinishidagi doiraviy aylanish bo‘yicha jarayon 
davom etaveradi. 
ΔCA↑ >AD↑ Y↑ C↑ AD↑ Y↑ C↑ AD↑ Y
↑ va hokazo. 
Ushbu oddiy vaziyatdan ko‘rinib turibdiki, yalpi daromadlar (Y), 
avtonom iste’molning dastlabki o‘zgarishi ΔCA↑ ga nisbatan bir necha 
marta ko‘p o‘zgaradi. Bu shuni bildiradiki, C, I, G yoki Xn 
miqdorlardagi oddiy o‘zgarishlar ham ishlab chiqarish hajmi va 
bandlik darajalarida katta o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Shunday 

---

95 
qilib, multiplikator iqtisodiy beqarorlik omili hisoblanadi. Shuning 
uchun ham davlatning budjet-soliq siyosatidagi asosiy vazifalardan biri 
bo‘lib, o‘rnatilgan barqarorlashtirgichlar tizimini yaratish hisoblanadi. 
Bu tizim iste’molga chegaralangan moyillikni kamaytirish orqali 
multiplikatsiya samarasini pasaytiradi. 
Multiplikator samarasi mohiyatini quyidagi misolda ko‘rib 
chiqamiz. Aytaylik, dastlab iqtisodiyotga investitsiyalar miqdori 5 
mlrd. so‘mga ko‘paysin. Bu, o‘z navbatida ish haqi, renta, foyda 
ko‘rinishda uy xo‘jaliklari daromadiga aylanadi. Agar iste’molga 
chegaralangan moyillikni 0,75 ga yoki 75 %ga teng deb olsak. Uy 
xo‘jaliklari bu daromadning 75 foizini, ya’ni 3,75 mlrd. so‘mni 
iste’mol xarajatlariga sarflaydi, qolgan 1,25 mlrd. so‘mni jamg‘aradi. 
Sarflangan 3,75 mlrd. so‘m boshqalar uchun daromad hisoblanadi. O‘z 
navbatida ular ham 3,75 mlrd. so‘mning 75 foizini iste’mol uchun 
sarflaydilar va 25 foizini jamg‘aradilar. Bu jarayon oxirgi so‘m 
jamg‘arilmaguncha davom etadi. 
Bunda: m = ΔY / ΔA = 20 / 5 = 4 va m = 1 / (1-0,75) = 4 va bundan