M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

7.2.
 
Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar 
Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo‘lgan 
yo‘qotishlarning oldini olish uchun yalpi talabni tartibga solib 
turadigan faol davlat siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning 
iqtisodiy nazariyasini ko‘p hollarda yalpi talab nazariyasi deb yuritiladi. 
Yalpi talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning o‘zgarishi 
makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir. 
“Haqiqiy investitsiyalar 
rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan 
investitsiyalar miqdorini o‘z ichiga oladi. Rejalashtirilmagan 
investitsiyalarga tovar – moddiy zaxiralariga (TMZ) investitsiyalardagi 
kutilmagan 
o‘zgarishlar 
kiradi. 
Ushbu 
rejalashtirilmagan 
investitsiyalar tenglashtiruvchi mexanizm sifatida jamg‘arma va 
investitsiyalar miqdorining o‘zaro bir-biriga mos kelishiga olib keladi 
va 
makro–iqtisodiy 
muvozanatni 
ta’minlaydi”Rejalashtirilgan 
xarajatlarga uy xo‘jaliklari, firmalar, davlat va tashqi dunyoning 
mahsulot va xizmat–larni sotib olishga mo‘ljallagan xarajatlari 
kiradi.
52
Firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni 
sotishdagi kutilmagan o‘zgarishlar tovar moddiy zaxirasiga 
rejalashtirilmagan investitsiyalar qilishga olib kelsa, haqiqiy xarajatlar 
rejalashtirilgan xarajatlardan farq qiladi. 
Rejalashtirilgan 
xarajatlar 
funksiyasi
: 
E=C+ 
I 
+G+Xn 
ko‘rinishiga ega. Demak uning grafigi iste’mol funksiyasi (C=a+ b (Y-
T)) grafigiga nisbatan I+G+Xn miqdorda yuqoriga surilgan bo‘ladi. 
Keltirilgan Xn - sof eksport bo‘lib, uning funksiyasi esa quyidagi 
ko‘rinishga ega: 

---

92 
Xn = g - m’Y 
Bu yerda :g – avtonom sof eksport; 
m’ - importga chegaralangan moyillik; Y – daromad. 
Importga chegaralangan moyillik import xarajatlaridagi 
o‘zgarish miqdorini bunga sabab bo‘lgan daromadlardagi o‘zgarish 
miqdoriga bo‘lib topiladi. 
m’ = ΔM / ΔY; 
bu 
yerda: 
ΔM - importga xarajatlarning o‘zgarishi;
ΔY - daromadlarning o‘zgarishi. 
Yalpi daromadlarning oshishi bilan import ham oshadi. Chunki, 
bunda iste’molchilar va investorlar ham milliy ham import 
mahsulotlarga bo‘lgan xarajatlari miqdorini oshiradilar. Ayni paytda 
mamlakatning eksporti hajmi shu mamlakatdagi yalpi daromadlar 
(Y) miqdoriga bevosita bog‘liq bo‘lmaydi, balki tovar olib chiqib 
ketayotgan mamlakatning yalpi daromadlari o‘zgarishiga bog‘liq 
bo‘ladi. Shuning uchun ham mamlakatdagi yalpi daromadlar (Y) 
o‘zgarishi bilan sof eksport (Xn) o‘rtasidagi bog‘liqlik salbiydir va 
sof eksport funksiyasida minus ishorasi bilan belgilanadi. 
Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modelini ko‘rib chiqish 
jarayonini soddalashtirish uchun sof eksport miqdori yalpi 
daromadlar 
(Y) o‘zgarishiga bog‘liq emas deb olinadi. Shuning uchun sof 
eksport to‘lig‘icha avtonom xarajatlar miqdoriga qo‘shiladi, ya’ni 
avtonom xarajatlar (a + I + G +Xn) yig‘indiga teng deb olinadi.