M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

Klassik dixotomiya 
konsepsiyasida – ikki parallel 
bozor, real va pul bozori alohida-alohida amal qiladi, ular o‘rtasidagi 
muvozanat avtomatik barqarorlashtirgichlar orqali ta’minlab turadi deb 
hisoblanadi. 
Pul bozori investitsiya va jamg‘armalar tengligini hamda to‘liq 
bandlik sharoitini ta’minlaydi. Faqatgina, ishsizlikning tabiiy 
darajasida «ixtiyoriy» ishsizlik bo‘lishi mumkin, deb hisoblashadi. Bu 
shuni bildiradiki, AD va AS ning muvozanat nuqtasida ishlab 
chiqarish hajmi (Y) uning potensial hajmiga esa (Y*) teng. 
Iqtisodiyotda yaratilgan daromadlarning bir qismi jamg‘arilishi yalpi 
talabning yalpi taklifni qoplashi uchun yetishmasligiga olib kelmaydi, 
chunki 
har 
bir jamg‘arilgan 
so‘m tadbirkorlar tomonidan 
investitsiyalanadi, deb ta’kidlashadi. 
Agarda, tadbirkorlar uy xo‘jaliklarining jamg‘armalari miqdorida 
investitsiya qilishsa, ishlab chiqarish hamda bandlik darajalari doimiy 
bo‘lib qoladi. 
Klassik iqtisodchilar ta’kidlashlaricha, kapitalizmning o‘ziga xos 
pul bozori mavjud va bu bozor jamg‘arma va investitsiyalarning 
tengligini ta’minlaydi. Bunda tenglashtiruvchi omil rolini foiz stavkasi 
o‘taydi (7.1- rasm). 
 
7.1-rasm. Jamg‘arish-investitsiya grafigi.
Shuning uchun ham to‘liq bandlik mavjud bo‘ladi. Bu 
iqtisodchilar davlatning iqtisodiyotga aralashuvi qisqa muddatli 

---

90 
samara bersa-da, uzoq muddatga, oxir-oqibat bozor iqtisodiyotining 
tabiiy harakat mexanizmiga notabiiy aralashilganligi uchun, salbiy 
oqibatlarga olib keladi deb hisoblashadi. 1936-yili ingliz iqtisodchisi 
Jon Meynard Keyns kapitalizm iqtisodiyotiga yangi, ish bilan bandlik 
nazariyasini kiritadi. U o‘zining «Pul, foiz va ish bilan bandlikning 
umumiy 
nazariyasi» 
asarida 
yangicha 
iqtisodiy 
muvozanat 
nazariyasini izohlab berdi. 
Keyns makroiqtisodiy muvozanatga to‘liq bo‘lmagan bandlik 
sharoitida ham erishish mumkinligini, to‘la ish bilan bandlik qonuniy 
holat emasligini, balki tartibga solinmagan iqtisodiyotda tasodifiy ro‘y 
berishigina mumkinligini isbotlab berdi. Shuningdek, bu nazariyada 
iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy ofat va shu kabi 
vaziyatlargagina bog‘liq emasligini, balki u tinchlik yillarida ham ichki 
omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligi asoslagan. 
Ishsizlik va inflatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg‘ar-
malarga bevosita bog‘liq. Narxlarning oshishi va ish haqining 
pasayishi boshqa salbiy omillar bilan birga iqtisodiyotning 
beqarorligiga olib keladi. 
Bunday nomutonosibliklar rejalashtirilgan investitsiyalar va 
jamg‘armalarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli ro‘y beradi
(7.2- rasm). 
Bunga sabab birinchidan, jamg‘arish va investitsiyalash 
to‘g‘risidagi qarorlarni har xil guruhlardagi odamlar turli maqsadlarda 
qabul qilishi bo‘lsa. Ikkinchidan, jamg‘aruvchilar va investorlarni 
jamg‘arish va investitsiyalashga turlicha sabablar undaydi. Keynschilar 
fikricha, jamg‘arma va investitsiyalar bitta omilga bog‘liq bo‘lmagan 
holda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan, kishilar 
qiymati o‘zining ish haqi miqdoridan ortiq bo‘lgan mahsulotlarni sotib 
olish uchun, masalan avtomobil yoki televizor xarid qilish uchun 
jamg‘arishadi. Jamg‘armalar biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi 
iste’molini qondirish maqsadida, ya’ni, uy xo‘jaliklari oila 
boshlig‘ining nafaqaga chiqqandan keyingi hayotini yoki bolalari 
kelajagini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. 
Bundan tashqari jamg‘armalar tasodifiy vaziyatlarda foydalanish 
maqsadida ham amalga oshiriladi. 
Investorlarni investitsiya qilishga undovchi sabablar esa foiz 
stavkasi bilan birga kutilayotgan sof foyda normasi hamdir. 

---

91 
Klassiklar nazariyasi bo‘yicha jamg‘arma va investitsiyalar 
miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadi. Agarda, 
u oshsa, uy xo‘jaliklari kamroq iste’mol qilib, ko‘proq jamg‘arishga 
harakat qilishadi. Uy xo‘jaliklarida jamg‘armalarning ko‘payishi kredit 
narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o‘z vaqtida 
investitsiyaning o‘sishini ta’minlaydi. 
Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki aholining 
ixtiyoridagi daromadi iste’mol va jamg‘arish dinamikasini belgilab 
beradi. Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan holda Keyns o‘zining 
makroiqtisodiy muvozanat modelini ishlab chiqdi.