М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

Сўроқ гап

§ 92. Агар кўчирма гап сўроқ гап (бевосита сўроқ) бўлса, ўзлаштирма гапга айлантиришда у тўлдирувчи эргаш (билвосита сўроқ) га ўзгаради.

Бевосита сўроқларнинг икки тури мавжуд:

1. 
   Who, which, whose, when, why, how many, how much, how long ва хоказо с ў р о қ с ў з л а р и ёки сўзлар гурухи билан бошланадиган сўроқлар (махсус сўроқлар).
   
2. 
   Ё р д а м ч и ёки м о д а л ф е ъ л билан бошланадиган сўроқлар (умумий сўроқлар).
   

§ 93. Агар бевосита сўроқ с ў р о қ с ў з л а р ёки сўзлар гурухи била бошланса, ушбу кўчирма гапни ўзлаштирма гапга айлантиришда қуйидаги ўзгартиришлар амалга оширилади:
Сўроқ белгиси тушириб қолинади, бевосита сўроқдаги сўзларнинг сўроқ гап тартиби сўзларнинг дарак гап тартибига алмаштирилади, яъни кесим (ёрдамчи ёки модал ва асосий феъл) эгадан кейин қўйилади. Сўроқнинг бошида турган сўроқ сўзлар ёки сўзлар гурухи билвосита сўроқни бош гапга боғлаш учун хизмат қилади. Кейин дарак гапни ўзлаштирма гапга айлантиришдаги ўзгаришлар амалга оширилади:
Кўчирма гап Ўзлаштирма гап

He asked me, “Where do you live?”
У мендан сўради: “Сиз қаерда яшайсиз?”
He asked me where I lived.
У мендан қаерда яшашимни сўради.

He asked me, “Where is Vadim Petrov?”
У мендан сўради: “Вадим Петров қаерда?”
He asked me where Vadim Petrov was.
У мендан Вадим Петров қаердалигини сўради.

He asked me, “Why have you come so late?”
У мендан сўради: “Нега бунчалик кеч келдингиз?”
He asked me why I had come so late.
У мендан нега бунчалик кеч келганимни сўради.

He asked me, “When will they send you the Bill of Lading?”
У мендан сўради: “Улар сизларга коносаментни қачон жўнатишади?”
He asked me when they would send us the Bill of Lading.
У мендан улар бизга коносаментни қачон жўнатишларини сўради.

He asked me, “Who showed you my work?”
У мендан сўради: “Ким сизга менинг ишимни кўрсатди?”
He asked me who had shown me his work.
У мендан унинг ишини менга ким кўрсатганини сўради.

He asked me, “Where were you yesterday?”
У мендан сўради: “Сиз кеча қаерда эдингиз?”
He asked me where I had been the day before.
У мендан кеча қаерда бўлганимни сўради.

Лекин, агар эга ёки кесимнинг от қисмига тегишли бевосита сўроқда to be боғловчи феъли мавжуд бўлса, у холда билвосита сўроқда сўзларнинг сўроқ гап ёки дарак гап тартиби қўлланилиши мумкин:
He asked me, “Who is the owner of this car?” У мендан сўради: “Бу автомашинанинг эгаси ким?”
He asked me who was the owner of that car / He asked me who the owner of that car was.
У мендан бу автомашинанинг эгаси ким эканлишини сўради.
He asked me, “What is the price of this car?” У мендан сўради: “Бу автомашинанинг нархи қанча?”
He asked me what was the price of this car / He asked me what the price of this car was.
У мендан бу автомашинанинг нархи қанча эканлигини сўради.
§ 94. Бевосита сўроқ ё р д а м ч и ёки м о д а л ф е ъ л билан бошланса, билвосита сўроқ бош гапга whether ёки if боғловчилари билан боғланади. Кейин эса бундан олдинги параграфда келтирилган ўзгаришлар амалга оширилади:
Кўчирма гап Ўзлаштирма гап

He asked me, “Have you received our invoice?”
У мендан сўради: “Сиз фактурамизни олдингизми?”
He asked me whether (if) I had received their invoice.
У мендан уларнинг фактураларини олганми эканлигимни сўради.

He asked me, “Will you be here tomorrow?”
У мендан сўради: “Сиз эртага бу ерда бўласизми?”
He asked me whether (if) I should be there the next day.
У мендан келаси куни у ерда бўламанми эканимни сўради.

Изох: 1. Агар маъносидаги if билан билвосита сўроқлардаги if ни фарқлаш лозим. If агар дан кейин келаси замон хозирги замон билан алмашинади, билвосита сўроқлардаги if дан кейин эса бундай алмашиш бўлмайди:
I shall ask him if he will come. Мен ундан келадими эканини сўрайман.
I shall ask him about it if he comes. Агар у келса, мен ундан бу хақида сўрайман.
2. Whether ёки if боғловчилари билан бош гапга боғланган билвосита сўроқнинг ўзбек тилига таржима қилинишига эътибор беринг:
I shall ask him if he will come.

1. 
   Мен ундан келадими эканини сўрайман.
   
2. 
   Мен ундан келишини сўрайман.
   
3. 
   Мен ундан келиш-келмаслигини сўрайман.
   

Юқоридаги гаплардан биринчиси (Мен ундан келадими эканини сўрайман) бир қарашда хозирги ўзбек тилида хатодек туюлади. Лекин, бундай тузилишдаги гаплар яқин ўтмишдаги ўзбек тилида, масалан, А.Қодирий асарларида, учрайди. Фикримча, инглиз тилидаги юқоридаги каби гапларни ўзбек тилига бундай йўл билан қилинган таржимаси маъно жихатидан инглиз тилидаги гапга энг яқини хисобланади. Кези келганда шуни хам айтиш керакки, А.Навоий, Бобур ва А.Қодирий асарларида ишлатилган баъзи гапларнинг тузилиши инглиз тилидаги шунга мос гапларни таржима қилишда жуда қўл келади, яъни ўша пайтдаги ўзбек тили гап тузилиши ва хозирги замон инглиз тили гап қурилишида айрим ўхшашликлар борлигини кўриш мумкин. Бу масалаларни тахлил қилиш алохида мавзудир.
Умумий сўроқларга жавобларни ўзлаштирма гапга айлантиришда yes ва no тушириб қолинади:
Кўчирма гап Ўзлаштирма гап

He asked her, “Do you want to see the new film?”
She answered: “Yes, I do.” / “No, I don’t.”
У ундан сўради: “Сиз янги фильмни кўришни хохлайсизми?”
У жавоб берди: “Ха, хохлайман”. / “Йўқ, хохламайман”.
He asked her whether she wanted to see the new film.
She answered that she did / She answered that she didn’t.
У ундан янги фильмни кўришни хохлайдими эканини сўради.
У хохлайман / хохламайман деб жавоб берди.

I asked him, “Will you go there?”
He answered, “Yes, I will.” / “No, I won’t.”
Мен ундан сўрадим: “Сиз у ерга борасизми?”
У жавоб берди: “Ха, бораман”. / “Йўқ, бормайман”.
I asked him whether he would go there.
He answered that he would / He answered that he wouldn’t.
Мен ундан у ерга борадими эканини сўрадим.
У бораман / бормайман деб жавоб берди.

Расмий ва китобий услубларда бундай жавоблар ўзлаштирма гапга қуйидагича айлантирилиши мумкин:
He answered in the affirmative.
He answered in the negative.