М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

КЎЧИРМА ВА ЎЗЛАШТИРМА ГАП (DIRECT AND INDIRECT SPEECH)

§ 90. Ўзгаларнинг хеч ўзгаришсиз айнан берилган гапи к ў ч и р м а г а п (Direct Speech) деб аталади.

Сўзма-сўз берилмасдан, фақат мазмуни тўлдирувчи эргаш гаплар кўринишида бериладиган гап ў з л а ш т и р м а г а п (Indirect Speech) деб аталади.
Кўчирма гап:
He has said, “The ship will arrive at the end of the week.” У деди: “Пароход хафтанинг охирида етиб келади”.
Ўзлаштирма гап:
He has said that the ship will arrive at the end of the week. У пароходнинг хафтанинг охирида етиб келишини айтди.
The ship will arrive at the end of the week кўчирма гапи мустақил гап хисобланади; that the ship will arrive at the end of the week ўзлаштирма гапи тўлдирувчи эргаш гап хисобланади.
Автор гапидан кейин одатда вергул (ўзбек тилида эса икки нуқта) қўйилади. Лекин, узун матнли кўчирма гапдан олдин икки нуқта қўйилади.
Кўчирма гап 1) дарак гап, 2) сўроқ гап, 3) буйруқ гап кўринишида бўлиши мумкин.


КЎЧИРМА ГАПНИ ЎЗЛАШТИРМА ГАПГА АЙЛАНТИРИШ


Дарак гап

§ 91. Дарак гапни кўчирма гапдан ўзлаштирма гапга айлантиришда қуйидаги ўзгаришлар қилинади:

1. 
   Автор гапидан кейинги вергул, шунингдек, кўчирма гапдаги қўштирноқлар тушириб қолдирилади. Ўзлаштирма гап that боғловчиси билан бошланади (лекин, ушбу боғловчи кўпинча тушириб қолдирилади):
   

Кўчирма гап	Ўзлаштирма гап
He says, “Mary will do it.”	He says (that) Mary will do it.
У деди: “Буни Мария қилади”.	У буни Мария қилишини айтди.

2. 
   Автор гапида тўлдирувчисиз to say феъли ишлатилган бўлса, to say сақланиб қолинади. To say дан кейин тўлдирувчи мавжуд бўлганида эса, to say феъли to tell феълига алмаштирилади:
   

Кўчирма гап	Ўзлаштирма гап
He says, “She will come in the evening.”	He says that she will come in the evening.
У деди: “У кечқурун келади”.	У унинг кечқурун келишини айтди.
He has said to me, “The negotiations have begun.”	He has told me that the negotiations have begun.
У менга деди: “Музокаралар бошланди”.	У менга музокаралар бошланганлигини айтди.

Изох: Шуни ёдда тутиш керакки, to say дан кейин воситали тўлдирувчи to предлоги билан, to tell дан кейин эса предлогсиз ишлатилади. To tell феъли кўчирма гапдан олдин, яъни автор гапида қўлланилмайди.

3. 
   Кўчирма гапдаги кишилик ва эгалик олмошлари маънога қараб ўзгаради:
   

Кўчирма гап	Ўзлаштирма гап
Mary says, “Peter has taken my dictionary.”	Mary says that Peter has taken her dictionary.
Мария деди: “Петр менинг луғатимни олди”.	Мария Петр унинг луғатини олганлигини айтди.
My brother has said, “I shall come at five o’clock.”	My brother has said that he will come at five o’clock.
Акам деди: “Мен соат бешда келаман”.	Акам соат бешда келишини айтди.

4. 
   Бош гап (автор гапи) даги феъл Present Indefinite, Present Perfect ёки Future Indefinite да бўлса, ўзлаштирма гапда (эргаш гапда) феъл кўчирма гапда ишлатилган замонда ўзгаришсиз қолади: