M. N. Majidov. S. X. Nasimov

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotda to‘plangan natijalarning ilmiy ahamiyati maktabgacha ta’lim tashkilotla-rida tarbiyalanuvchi bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini shakllantirishga oid nazariy hamda metodologik jihatdan yangi ma’lumotlar bilan boyitilganligi va qo‘lga kiritilgan natijalar ushbu muammoning metodologik asoslarini takomillashuviga va bolalardagi kommunikativ aloqalarni kattalar bilan o‘rnata olishlari bilan izohlanadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati esa maktabgacha ta’lim tashkilotlari tizimida psixologik xizmatni tashkil etishda, boshlang‘ich sinfga qabul qilish jarayonida bolalarda o‘quv faoliyatini o‘zlashtirish uchun yuzaga kela-digan muammolarni bartaraf qilishda, kommunikativ qobiliyatlar, aqliy-intellektual jarayonlarni rivojlantirish samaradorligini oshirishda, tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan xulosa va tavsiyalardan maktabgacha ta’lim tashkiloti psixologi, pedagog tarbiyachilar ta’lim-tarbiya jarayonida keng foydalanishlari bilan amaliy tayyorgarligini oshirishda o‘z ifodasini topgan.


Ι.Bob. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini maktabga adaptatsiyasining nazariy va uslubiy asoslari

1. 
   Ilmiy manba va tadqiqotlarda adaptatsiya tushunchasining mazmuni va mohiyati
   

"Moslashuv" atamasi ilmiy asarlarda 18-asrning ikkinchi yarmida qo‘llanila boshlandi. Uning ishlatilishi nemis fizigi X. Aubert nomi bilan bog‘liq.
Rus tilining izohli lug‘atida "Adaptatsiya" atamasi "tananing o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashishi" deb izohlanadi.
Pedagogik ensiklopediyada “o‘qitishga moslashish yangi boshlanuvchilar uchun har qanday ilmiy yoki ilmiy intizomni o‘rganish jarayoni” deb hisoblanadi.
Moslashuv shuningdek, aqliy, ijtimoiy-psixologik, shaxsiy subektiv va ob’ektiv ijtimoiy sharoitlar va omillarning o‘zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan ko‘p qirrali dinamik jarayon sifatida qaraladi.
Psixologik lug‘atda moslashuvga quyidagicha ta’rif berilgan:
1) shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga faol moslashuvining doimiy jarayoni;
2) bu jarayonning natijasi.
Xulq-atvor tabiatini belgilovchi ushbu komponentlarning nisbati shaxsning maqsadlari va qadriyat yo‘nalishlariga, ularning ijtimoiy muhitdagi yutuqlari imkoniyatlariga bog‘liq. Moslashish uzluksizdir. U odatda shaxs faoliyati va uning ijtimoiy muhitini tubdan o‘zgartirish davrlari bilan bog‘liq.
A. V. Petrovskiy konsepsiyasida berilgan izohda moslashuv alohida shaxsiy rivojlanishining tabiatiga bog‘liq bo‘lgan shaxsning shakllanishidagi bosqich hisoblanadi.
Bolaning maktabga moslashishi bilan bog‘liq murakkab va muhim davr zamonaviy fanda turli darajalarida ko‘rib chiqilgan.
Dubrovina, R. V. Ovcharova, N. I. Gutkinalarning fikricha, maktabga moslashish bolaning yangi ijtimoiy sharoitlar tizimiga, yangi munosabatlarga, talablarga, faoliyatga va turmush tarziga moslashishi deb tushuniladi. Maktab talablari, normalari va ijtimoiy munosabatlar tizimiga mos keladigan bola ko‘pincha moslashtirilgan hisoblanadi. Adaptatsiya nafaqat ma’lum bir muhitda muvaffaqiyatli ishlashga moslashish, balki psixologik, shaxsiy va ijtimoiy rivojlanish qobiliyatiga ham ega.
M. R. Bityanova moslashishning ikki talqinini izohlaydi. Birinchisi, insonni hayot sharoitlariga moslashish ob’ekti deb hisoblaydi. Bolani maktabga moslashtirish uni ishlashga, ta’lim va ijtimoiy talablarni bajarishga, o‘quvchining rol majburiyatlarini taxmin qilishga moslashtirish demakdir. Tabiiyki, bunday moslashuv nafaqat tashqi, xulq-atvor darajasida, balki ichki, shaxsiy darajada ham sodir bo‘ladi; bolani yaxshi o‘quvchi - itoatkor, mehnatsevar, ziddiyatli qiladigan muayyan munosabatlar, shaxsiy xususiyatlar shakllanadi.
"Moslashish" atamasining ikkinchi talqini "Rivojlanishga tayyorlik" tushunchasiga olib keladi. Moslashtirilgan shaxs hayotiy faoliyat sub’ekti va uning keyingi rivojlanishi, u bugungi muammolarni hal qilish va oldinga siljish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish uchun unga berilgan ijtimoiy vaziyatdan foydalana oladi. Bolani moslashtirish uni rivojlanishga moslashtirish demakdir. Bola o‘zini muayyan maktab muhitida hayotining muallifi deb his qiladi, u talab va me’yorlarni to‘g‘ri darajada qondirishga imkon beruvchi psixologik xususiyatlar va ko‘nikmalarni shakllantirdi, bu muhitda rivojlanish, atrof-muhit bilan ziddiyatga bormasdan o‘z ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarish qobiliyatini shakllantirdi. Maktab va bola o‘zaro bir-biriga moslashadi.
Adaptatsiya organizmni, shaxsni atrof-muhitga moslashtiradigan yangi ko‘nikmalar, odatlar, fazilatlarni rivojlantirish bilan muayyan organlar, xususiyatlar, mexanizmlar faoliyatini qayta qurish bilan bog‘liq. Inson moslashuvining regulyatorlari motivlar, fikrlash, iroda, qobiliyat, bilim, tajriba sanaladi. Moslashuv jarayonida yangi xususiyatlar va fazilatlar ko‘p emas, chunki mavjud bo‘lganlar qayta tiklanadi va faoliyat samaradorligini saqlab qolish asosan tayyorlik, yangi sharoitlarga ko‘nikish va ularning rivojlanishi bilan bog‘liq. Moslashuv nafaqat organizmning yangi sharoitlarga moslashuvida, balki asosan qiyinchiliklarni bartaraf etishga imkon beradigan qat’iy xatti-harakatlarning rivojlanishida ifodalanadi.
Moslashuv orqali biz nafaqat bolaning muhitda muvaffaqiyatli ishlashga moslashishini (yangi munosabatlar tizimiga moslashish, ijtimoiy sharoitlar, yangi talablar, faoliyat, turmush tarzi va boshqalar) nazarda tutamiz va jiddiy ichki yo‘qotishlarsiz, farovonlikning yomonlashishi, kayfiyat, o‘z-o‘zini hurmat qilish), shuningdek, psixologik, shaxsiy, ijtimoiy rivojlanish qobiliyati aks ettiriladi.
Fiziologik (turli tana tizimlari o‘zaro), biologik (ta’sirlarning muhim ahamiyatga ko‘ra metabolizm va organ funksiyalari o‘zgarishlar), psixologik (sharoitga shaxsning moslashtirish, ruhiy jarayonlar, xususiyatlari,), ijtimoiy-psixologik (yangi jamoadagi munosabatlarga moslashish). Bu turdagi moslanishlar bir vaqtning o‘zida o‘zaro ta’sir qilishi va namoyon bo‘lishi mumkin.
Bolaning maktabga fiziologik moslashuvi jarayoni bosqichlarga bo‘linishi mumkin, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega va tananing funksional tizimlarining turli darajadagi zo‘riqishi bilan tavsiflanadi. Qoida tariqasida, bu ruhiy ishlar, yurak-qon tomir tizimi, nafas olish tizimi, endokrin tizimi, sog‘liqni saqlash holati, akademik ishlar, kundalik muntazam, sinfda o‘quv faoliyati holatini o‘rganish va rivojlantirishdir. Organizmda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni har tomonlama o‘rganish, sog‘liqning holati va o‘qitishning eng muhim pedagogik-psixologik jihatlarini baholash bilan birga, moslashish haqida etarlicha to‘liq tasavvurga ega bo‘lishimizga imkon berdi.
Biologik moslashuv jarayonining muvaffaqiyati asosan bolaning sog‘lig‘i bilan belgilanadi.
Sog‘liqning holatiga qarab, moslashish turli yo‘llar bilan davom etishi mumkin. Maktab sharoitiga moslashish darajasiga ko‘ra 3 ta bolalar guruhi mavjud: birinchisi-engil moslangan bolalar, ikkinchisi-o‘rtacha moslangan bolalar va uchinchisi-og‘ir moslangan bolalar.
Oson moslashish bilan bola organizmining funksional tizimlarining zo‘riqish holati birinchi chorakda qoplanadi. O‘rtacha zo‘ravonlikka moslashish bilan, farovonlik va sog‘liqning buzilishi yanada aniq va yilning birinchi yarmida kuzatilishi mumkin. Ba’zi bolalar uchun maktabda moslashish qiyin. Shu bilan birga, o‘quv yili boshidan oxirigacha sog‘lig‘ining sezilarli buzilishi ortadi.
Bolaning tanasining odatiy turmush tarzining o‘zgarishi bilan bog‘liq barcha funksional tizimlarining zo‘riqishi yilning birinchi yarmida eng aniq ko‘rinadi. Maktab boshida deyarli barcha bolalar motorli qiziqishga ega, bosh og‘rig‘iga shikoyat, yomon uyqu, ishtahani kamaytiradi.
Ilgari bolalar bog‘chasiga borgan birinchi sinf o‘quvchilari bolalar jamoasida va maktabgacha ta’lim kun tartibida uzoq vaqt qolishga odatlanmagan "uy" bolalariga qaraganda maktabga moslashish ancha oson.
Tizimli o‘qishga moslashishni tavsiflovchi asosiy mezonlardan biri-bu o‘quv yuklamasi ta’siri ostida bolaning salomatligi va uning ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi holati. Tizimli o‘rganishga moslashish jarayonining og‘irligi va davomiyligi bolaning sog‘lig‘i holatiga bog‘liq.
Barcha tana tizimlarining normal ishlashi va barkamol jismoniy rivojlanishi bilan sog‘lom bolalar maktabga qabul qilish davriga osonlik bilan dosh bera oladi va aqliy va jismoniy kuch bilan yaxshi kurashadi. Maktabda bolalarni muvaffaqiyatli moslashtirish mezonlari yilning birinchi yarmida ish qobiliyatining ijobiy dinamikasi va uni yaxshilash, sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlarida salbiy o‘zgarishlarning yo‘qligi va dastur materiallarini yaxshi o‘zlashtirishi mumkin.
Noqulay neonatal davrga ega bo‘lgan bolalar, turli xil surunkali kasalliklarga chalingan va ayniqsa neyropsixiyatrik kasalliklarga chalingan travmatik miya shikastlanishiga uchragan bolalardir.
Bolaning umumiy zaifligi, o‘tkir va surunkali har qanday kasallik, funksional kamolotga kechikish, markaziy asab tizimining holatini yomonlashuvi, moslashuvning yanada og‘ir kechishiga olib keladi va ish qobiliyatining pasayishiga, yuqori charchoqqa, past akademik ko‘rsatkichga, sog‘likning yomonlashuviga olib keladi.
Nemis tibbiyot professori Teodor Xellbrugge o‘z asarlarida bolaning maktabga moslashishi muammosini batafsil ko‘rib chiqdi. U moslashuvning muvaffaqiyati asosan bolaning maktabga tayyorligiga, bolaning morfologik, funksional va aqliy rivojlanish darajasiga bog‘liq bo‘lib, unda tizimli o‘qitish talablari salomatlik buzilishiga olib kelmaydi deb izohlagan. T. Hellbrugge va G. Derring ta’limning dastlabki bosqichida bolaning tanasidagi o‘zgarishlarni o‘rganish masalalari bilan shug‘ullanganlar.
Psixologik moslashuv bolaning o‘rganishga haqiqiy tayyorgarligi bilan chambarchas bog‘liq. Aqliy rivojlanish darajasi etarli bo‘lmagan, xotirasi yomon, ixtiyoriy diqqat, iroda va o‘rganish uchun zarur bo‘lgan boshqa sifatlarning rivojlanishi past bo‘lgan bola moslashish jarayonida katta qiyinchiliklarga duch kelishi shubhasiz. Qiyinchilik shundaki, ta’limning boshlanishi bolaning asosiy faoliyatini o‘zgartiradi, ammo yangi faoliyat turi - o‘quv faoliyati darhol paydo bo‘lmaydi. Maktabda o‘qitishni o‘rganish faoliyati bilan aniqlash mumkin emas.
O‘quv yilining boshida bilish, o‘qitish bilan bog‘liq motivlarni moslashtirishning dastlabki bosqichlarida shakllanmagan bo‘lib, bilish motivi va irodasi etarli darajada rivojlanmagan, ular asta-sekin o‘quv faoliyati jarayonida shakllangan.
V. V. Davidov o‘quv faoliyati o‘zining ko‘p jihatlari, jumladan, ijtimoiy, vosita va mexanizmlari bir xil jihatlarga ega ekanligini isbotladi.
Psixologiyada "birlamchi moslashuv" atamasi ishlatiladi. Bu o‘quv yilining taxminan birinchi yarmida davom etadigan davr. Bu davrda maktab o‘quvchilarini o‘qituvchi xodimlari, psixologlar va ota-onalarining asosiy ishi bolalarni maktabga iloji boricha tezroq ko‘niktirishga, ularning rivojlanishi va hayot faoliyati uchun muhit sifatida moslashishga qaratilgan.
Bolaning maktabga moslashish jarayoni 2-3 hafta xotto 6 oygacha davom etishi mumkin.
Muvaffaqiyatli moslashishning muhim ko‘rsatkichlaridan biri o‘quvchilarning o‘quv jarayonidan qoniqishidir. Maktab hayotida muvaffaqiyatli ishtirok etish belgilari, o‘quvchining pozitsiyasini egallash quyidagi ko‘rsatkichlardir: bola o‘qishni yaxshi ko‘radi, o‘qituvchisiga hurmat bilan munosabatda bo‘ladi, vazifalarni qiziqish bilan bajaradi, natijalarini ma’lum bir namunaga yaqinlashtirishga intiladi, o‘zi uchun talablarni kamaytirmaydi. Ikkinchisi, bolaning xulq-atvori va shaxs xususiyatlarining tegishli motivlari mavjudligini anglatadi, bu esa o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati ta’lim sifatida ijobiy munosabatni yuzaga keltiradi.
Muvaffaqiyatli moslashuvning yana bir ko‘rsatkichi boshqa o‘quvchilar, birinchi navbatda o‘z sinflari bilan faol muloqotdir. Agar bolalar yangi do‘stlar va tanishlar orttirsa, maktabdan keyin uchrashsa, maktab ishlarini muhokama qilsa, taassurotlari bilan o‘rtoqlashsa yaxshi bo‘ladi.
Maktabda bola nafaqat maktab hayotining tashkiliy tomoniga, balki uning yangi ijtimoiy roliga, sinfda bilim olishning o‘ziga xos xususiyatlariga moslashishi kerak. Bola odatdagi sharoitda bilimlarni individual o‘zlashtirishi mumkin, lekin dars jarayonida qiyinchiliklarga duch keladi. Moslashuvning bu jihatini V. R. Silev o‘qitishning dastlabki bosqichida ko‘rib chiqilayotgan jihatini psixologik tayyorlik tushunchasi bilan bog‘liqligini izohlaydi. N. I. Gutkina maktabga psixologik tayyorgarlikni “Tengdoshlar guruhida ta’lim olish sharoitida maktab o‘quv dasturini o‘zlashtirish uchun bolaning rivojlanishining zarur va etarli darajasi” deb izohlaydi. Bu yo‘l bilan bolaning maktabga tayyorgarligini ko‘p jihatdan qobiliyatini xarakterlaydi va o‘quv jarayonini muntazam tashkil qilish, uning moslashish muvaffaqiyatni belgilaydi. V. R. Silev bir necha yillar davomida birinchi sinf o‘quvchilarining maktabda psixologik kasalliklarga duch kelganlarga yordam berish uchun so‘rovnomasini o‘tkazadi. U bolaning mavjud psixologik xususiyatlari (rivojlanish uning hozirgi darajasi) asoslangan va zarur o‘zgarishlar yo‘nalishda (uning ruhiy jarayonlar o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liq), bevosita rivojlanish zonasida bo‘lib o‘tadi faqat standart muddatli ta’lim shartlariga moslashish mumkin ekanligini isbotladi. Bolaning o‘ziga xos psixologik muammolarini to‘g‘ri aniqlash va psixolog, o‘qituvchi va ota-onalarning sa’y-harakatlarini mustahkamlash bilan istalgan o‘zgarishlar muqarrar ravishda yuz beradi va bola haqiqatan ham dars jarayonida o‘quv sharoitlarining o‘ziga xos xususiyatlariga moslasha boshlaydi.
Moslashuvning muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillardan yana biri o‘qituvchining bolalar bilan buladigan psixologik munosabatlaridir. Psixologik moslashuvning bu jihati M. E. Zelenova tomonidan ko‘rib chiqilgan. V. A. Petrovskiy rahbarligida jamoa tomonidan taklif etilgan psixologik o‘zaro ta’sir tipologiyasiga asoslangan. Ijtimoiy ta’lim va tarbiya jarayonida mualliflar psixologik muloqotning ta’limiy-intizomiy va shaxsga yo‘naltirilgan modellarini ajratib ko‘rsatadilar.
Moslashuvning ko‘rsatkichlari, bir tomondan, o‘quv faoliyatida mahsuldorlik, ikkinchi tomondan bolaning ichki holati, uning hissiy farovonligi, ichki zo‘riqishning mavjudligi yoki yo‘qligi bilan belgilanadi. Ba’zan, o‘qishning birinchi yilida maktabga to‘liq moslashmaydi, lekin bu har doim maktab o‘quv dasturini o‘zlashtirishda qiyinchiliklar bilan birga yaxshi akademik ko‘rsatkichlar bo‘lishi ham mumkin.
Olti yoshdagi barcha bolalar ta’lim va tarbiyaning yangi sharoitlariga moslashishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ular psixologik jihatdan maktabda butunlay yangi hayot bilan bog‘liq noaniqlikning ta’siri tashvish va noqulaylik hissi paydo buladi. Ular jismonan zo‘riqishadi yangi dastur eski stereotiplarni buzadi. Bu qoidalarga rioya qilishni biladigan va kun tartibida yashaydigan yaxshi xulqli bola ham xatti-harakatni o‘zgartiradi. Ba’zi bolalarda yangi vaziyatga juda keskin munosabatda bulib qo‘zg‘aluvchanlik, asabiylashish rivojlanadi.
Olti yoshli bolaning irodasi hali etarlicha rivojlanmagan. Shuning uchun u o‘qituvchi bergan vazifasini bajarish uchun ixtiyoriy harakatlar yordamida uzoq vaqt davomida diqqatini jamlay olmaydi. Shuning uchun bolada ruhiy charchoq kuzatiladi. Ruhiy charchash, bolani harakatchanlikdan mahrum qiluvchi maktab qoidalariga muvofiq jimgina o‘tirish, jismoniy charchashga olib keladi. Bola qancha yosh bo‘lsa, uning ish qobiliyati shuncha kam bo‘ladi, u shuncha tez charchaydi. Charchash injiqliklarga, normal xarakatlarning buzilishiga olib keladi.
Psixologik zo‘riqish bir yarim oydan ikki oygacha vaqtni oladi. Agar o‘qituvchi va tarbiyachi bolaga qoidalarini o‘rgatsa uning zo‘riqishi kamayadi. Ruhiy stressni olib tashlash ham bolaning jismoniy farovonligini barqarorlashtiradi.
Albatta, jismoniy va ruhiy zaif bolalar bor. Ular tezroq charchaydilar. Injiqliklari boshlanadi. Bunday bolalar tez-tez kasallanadi. Holsizlik eng arzimas sabab bilan yig‘lashda, doimiy bezovtalanishda namoyon bo‘ladi. Bunday bolalar o‘qituvchi va pedagogdan alohida e’tibor talab qiladi.
Bolalarni maktabga muvaffaqiyatli moslashtirish mezonlari yilning birinchi yarmida ish qobiliyatining ijobiy dinamikasi va uni yaxshilash, sog‘liqni saqlash ko‘rsatkichlarida salbiy o‘zgarishlarning yo‘qligi va dastur materiallarini yaxshi o‘zlashtirishi mumkin.
Yangi sharoitga qiyinchilik bilan ko‘nikadigan bolalarda moslashish jarayoni yil davomida kechishi mumkin, muvaffaqiyatli moslashish belgilari esa noto‘g‘ri belgilar bilan almashtiriladi. Maktabda va uyda o‘quv jarayonini mohirlik bilan tashkil etish bilan barcha qiyinchiliklarni oxir-oqibat bartaraf etish mumkin.
G. M. Chutkina bolalarni maktabga moslashtirishning uch darajasi sifatida quyidagilar ko‘rsatiladi.