M. Mirsaidov

Narxlar shakllanishining o’ziga xos omillari

Alohida shartnomalar asosida-etkazib beriluvchi ma’lum bir tovar turi va xizmat narxlari aynan shu xildagi tovar turi va xizmat narxlarining jahon bozoridagi darajasidan farq qilishi mumkin. Bu holat tovarning o’ziga xos sifat belgilari, tovarni yuklash va to’lovi, yuklangan turkumning (partiyasi) hajmi, har ikki tomon munosabatlarining xarakteri bilan bog’liq holda tu-zilgan shartnomaning o’ziga xos talablari bilan izohlanadi.
Xalqaro savdoda narxlar turlarining ko’pligi shart-sharoit-larning har xil ekanligini aks ettiradi, mana shunday sharoitda oldi-sotdi aktlari tuziladi. Kuzatuvlar jahon narxining o’zgarib turish tendentsiyasi ana shu shart-sharoitlarga ham bog’liq ekanli-gini ko’rsatadi. Tovarlarning o’zgaruvchan narxini aniqlash tovar sifatining doimiyligini, bir xil sharoitdagi yuklash va to’lov-larning taqqoslab ko’rishni talab qiladi. Shuning uchun tovarning tashqi savdo narxini asoslash; aniqlash va kelishib olishda keli-shuvning o’ziga xos tomonlarning belgilab beruvchi tabiati haqida aniq tushuncha tasavvurga ega bo’lish kerak.
Misol uchun texnologik-mashina mahsulotlari, murakkab tex-nik tovarlari savdosini olib ko’raylik, bu savdo ishlab chiqaruvchi – sotuvchi va iste’molchi – xaridorning bevosita ishtirokida o’tka-zilib, tovarni etkazib berishning barcha shart-sharoitlari keli-shib olinadi.
Xalqaro savdo sohasida qo’llaniladigan jahon narxlari tur-larining ko’pchiligiga qarab quyidagicha turkumlash mumkin. Oldi-sotdi bo’yicha konkret operatsiyalar o’tkazishni hisobga olgan holda:

• 
  Shartnomaviy narx - sotuvchi va xaridor o’rtasida kelishilgan va shartnomada ko’rsatilgan aniq baho;
  

Odatda u etkazib beruvchi taklif etgan bahodan past bo’lib, tijorat siri sifatida hech qaerda oshkor etilmaydi.

• 
  Ma’lumot beruvchi narxlar maxsus nashrlarda, byulleten-larda, davriy adabiyotlarda, kompyuter ma’lumot kanallarida e’lon qilinadigan sotuvchi bahosi bo’lib, qoidaga ko’ra, ular ancha balandroq va kam harakatchan bo’ladi. Mazkur tovar bozorda yuzaga kelgan umumiy dinamika va tendentsiyani ifodalaydi.
  
• 
  Birja narxlari – birja orqali sotiladigan tovarlar bahosini aks ettiradi. Bu asosan xom ashyo tovarlari va yarim fabrikatlar bo’ladi. Birja savdosiga qo’yilgan tovarning bozordagi konyunkturasini o’zida ifodalaydi, ko’p hollarda noiqtisodiy omillar ta’siriga tushib qoladi; kelishuv chog’ida tovarning birja kotirovkasining, tovarni etkazib berishni, to’lovni va boshqalarni o’zida ifoda ettirmaydi, kotirovka
  

bahosi maxsus byulletenlarda bosib chiqariladi. Alohida tovarlar tur- larining kotirovka narxlari ko’pincha ayrim birjalarda tarkib topgan narx darajasi va dinamikasidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

•