M. Mirsaidov

Kelishuvlarni o’rnatish qoidalari:

–shartnoma narxi tomonlar kelishuvi asosida belgilanadi. Qoidaga ko’ra, turli davlat hukumatlari o’rtasidagi shartnoma va kelishuvlar asosida aniqlanadi;
–birja kotirovkalari, auktsion savdolar narxi;
yirik firmalarning taklif narxlari va amaldagi bitimlar narxi;
–xalqaro bitimlarda ishtirok etuvchi mamlakatlarning ichki ulgurji narxlari, bu narxlar eksport va importning bojxona bojidan va soliqlari hajmidan farq qiladi.
Eksport qiluvchi mamlakatning eksport narxi; asosiy xom ashyo etkazib beruvchi mamlakatlar narxlari, G’arbiy Evropadagi yirik bozorlarining import narxi jahon narxi bo’la olishi mumkin.
Alyuminiy bo’yicha –Kanadaning eksport narxi; Yog’och-taxta materiallari bo’yicha Shveytsariya narxi; Kauchuk bo’yicha - Singapur birjasining narxi;
Mo’yna bo’yicha – Nyu-York, London va boshqa auktsionlar narx-lari.
Amaliyotda jahon bozorida o’z tovarining raqobatbardoshligi-ni oshirish maqsadida turli chegirmalar qo’llaniladi. Chegirmalar qo’llanilganda o’rnatilgan summa olib tashlangan bazis narx – jahon narxi hisoblanadi.
Amaliyotda quyidagi chegirmalardan foydalaniladi:
–tovarni naqd pulga sotib olingandagi miqdori;
–preyskurant bahosidan umumiy chegirmalar; (asosan kichik hajmli tovarlar uchun belgilanadi)
–dilerlik chegirmalari;
–maxsus chegirmalar (idoralarning imtiyozga ega kategoriyalari uchun).
Chegirma o’lchovining har biri konkret holatda alohida aniqla-nadi va qoida bo’yicha birinchi taklif etilgan bahosidan 2-10% atrofida bo’ladi. Aniq sharoitlarda chegirma miqdori birinchi taklif narxining 20- 30% iga etishi mumkin.
Jahon narxi darajasi, uning o’zgarib turish tezligi juda ko’p omillar ostida bo’ladi:
–qiymat omili – ijtimoiy zararli mehnat sarfining o’zgari-shi;
–kon’yunktura omili – talab va taklif nisbatining o’zgarishi bilan bog’liq;
–davlat tomonidan tartibga solib turish omili – davlatning xalqaro savdo sohasida olib boradigan iqtisodiy siyosati;
–valyuta- moliya omili – valyuta bozorining ahvoli;
–siyosiy omil - harbiy-siyosiy vaziyat.
XX asrning ikkinchi yarmida mamlakatlar, dunyo xo’jaligi ham-da xalqaro iqtisodiy munosabatlarning iqtisodiy-siyosiy rivoj-lanishi o’ziga xosligi jahon bozorida narxlarning shakllanishida o’z ifodasini topdi.
–XX asrning ikkinchi yarmida jahon narxlarining shakllanish xususiyatlari:
–XX asrning ikkinchi yarmida eksport narxlari o’sishi dinami- kasida ko’tarilish tendentsiyasi kuzatildi, ayniqsa, xom ashyo grup- pasidagi yonilg’i narxi ko’tarildi, oziq-ovqat mahsulotlari narx-larida unchalik katta ko’tarilish bo’lmadi.
Narxlarning birinchi marta katta ko’tarilishi Ikkinchi jahon urushi bilan bog’liq bo’lgan bo’lsa, ikkinchisi 1970 yil o’rtalari bo’lib o’tgan energetika inqirozi natijasida ro’y berdi.
–XX asrning 50-60 yillari jahon eksportining barcha tovar-larining indeks narxi o’rtacha ko’tarilishi bilan xarakterlandi;
–XX asrning 80-90 yillarida oziq-ovqat mahsulotlari, xom ashyolarning ba’zi bir turlari, yonilg’i, tayyor mahsulotlar narxi pasaydi.

3.