M. Mirsaidov

Talab va taklif nisbati. Taklifning ehtiyojdan oshib ketishi mahsulot etkazib beruvchilar o’rtasidagi raqobatni kuchay-tirib, mahsulot narxining pasayishiga olib keladi. Narxning pa-sayishi esa, o’z navbatida, ehtiyojning kengayishiga olib keladi va ehtiyoj taklifdan oshib keta boshlaydi. Shundan keyin xaridorlar o’rtasida raqobat kuchayib, narxlar o’sa boshlaydi. Bu, o’z navbatida, ehtiyojni ma’lum miqdorda qisqarishiga olib keladi. Taklif ehtiyojdan osha boshlaydi. Bahoning quyi chegarasi samarali ishlab chiqarishlar tomonidan mahsulot birligiga qilingan xarajat bi-lan belgilanadi; yuqori chegarasi samarali faoliyat ko’rsatilgan ishlab chiqaruvchilarning mahsulot birligiga sarflangan xarajat-lari bilan belgilanadi. Mana shu bilan
«tebranuvchanlik prin-tsipi» ifodalanadi.
Narxlarning tebranish miqdori o’zining tarmoq xususiyat-lariga ega. Xom ashyo tarmoqlarida narxlarning o’zgarish diapazoni qayta ishlash sanoatidagi narxlarning o’zgarish diapazonidan ancha yuqori.
Tashqi savdoga valyuta kursining ta’siri. Ma’lum bir dav-latdan tovar va xizmatlar eksportining o’sishi chet elda milliy valyutaga bo’lgan ehtiyojni oshiradi va bir vaqtning o’zida mazkur davlatda xorijiy valyutaga bo’lgan taklifni shakllantiradi. Ma’lum bir davlatda tovar va xizmatlarga importning oshishi u erda chet el valyutasiga bo’lgan ehtiyojni vujudga keltiradi va xorijliklar uchun milliy valyuta taklifini shakllantiradi.
Valyuta kursining tashqi savdoga ta’sirining asosiy printsiplari. Milliy pul birligining almashuv kursi pasay-ganda eksportchi chet el valyutasi daromadi hisobiga o’z valyutasida katta summani oladi. Bu tashqi bozorda sotish bahosini pasay-tirishga, eksport hajmini oshirishga va o’zining eksport ope-ratsiyalaridan keladigan foydani ko’paytirishga, eksport hajmini oshirishga imkon beradi. Boshqa barcha teng sharoitlarda milliy pul birligining tashqi qadrsizlanishi mahalliy korxonalarning tashqi va ichki bozorda import tovarlari bahosi
ko’tarilishi bilan raqobatbardoshligini oshiradi. Bu bilan import hajmi qisqarib, savdo balansi yaxshilanadi.
Milliy pul birligi tashqi qiymatining o’sishi mahalliy korxonalarning raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir etib, ichki va tashqi bozordagi xorijiy raqobatchilari mavqeini mustahkam-laydi. Eksport qiluvchilarning savdo hajmi qisqaradi va foyda olishi pasayadi. Import tovarlarining narxi tushib ketadi; im-port hajmi oshib borishi bilan savdo balansi yomonlashadi.
Bu ko’rsatib o’tilgan ijobiy va salbiy holatlar va ularga parallel ravishda valyuta kurslarining o’zgarishi inflyatsiya da-rajasidagi o’zgarishlar bilan birga kechadi. Bu amaliyotda real valyuta kursi tushunchasidan foydalanishni shart qilib qo’yadi.
Real valyuta kursi deyilganda ikki davlatda ham inflya-tsiyaning tezlik darajasi hisobga olingan milliy pul birligi almashinuvi tushuniladi. Funt sterling kursining (oxirgi marta qadrsizlanishdan keyin) AQSh dollariga nisbati -1 funt sterling 1,5 AQSh dol-lariga to’g’ri keladi va Buyuk Britaniya va AQShda inflyatsiya tezlik darajasining muvofiqligi yillik hisobda 3% va 2% bo’lsa, funt sterlingning real kursi 1 funt
sterling=1,5 AQSh $/f.st.*(1+0.03/1+0.02)=1.5$/1 f.st.ni tashkil etadi.
Masalan, f. st. kursi pasaygunga qadar (1.6$/1 f.st.) 10 funt sterling yoki 16 AQSh dollariga teng bo’lgan.
Tovarning yangi narxi 15,1 AQSh dollari/1 funt sterling xorijlik xaridor uchun ko’proq foydali hisoblanadi:
10 f. st.*1.51 $/f.st.=15,1$
Mamlakat savdo balansining holati valyuta kursining miq-doriga, import va eksport tovarga ehtiyoj tavsifidan tashqari ta’sirga moyil bo’ladi.

Mamlakat savdo balansi holati valyuta kursining hajmidan tashqari import va ekport tovarlari ehtiyojiga berilgan ta’rif-tavsifining ham ta’siri bo’ladi. Har doim ham amaliyot milliy valyuta kursining pasayishi yoki ko’tarilishi o’ziga mos keladigan savdo balansining yaxshilanishi yoki yomonlashuviga olib kelaver-maydi. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun mu-him ahamiyatga molik boshlang’ich narxi ravon (elastik) bo’lgan tovarlarni import qilish hatto ma’lum darajada narx ko’taril-ganda ham kamaymaydi. Valyuta kursining pasayishi ta’siri os-tida tovarlar eksporti teng miqdorda import narxlarining ko’ta-rilishi darajasiga etolmaydigan darajada qisqarishi mumkin.

Ikki holatda ham importning qiymat hajmi ortib, savdo balansining ahvolini yomonlashtiradi. Eksport bahosining pasayishiga olib keluvchi milliy valyuta kursining pasayishi har doim ham eksport savdosi va eksportdan keladigan foydaning o’sishiga olib kelavermaydi. Ko’pincha, tovar etkazib beruvchilar o’zlari uchun ahamiyatga ega bo’lgan bozorlarda (masalan, Yaponiya kompaniyalari AQSh bozorida) mavqelarini saqlab qolish maqsa-dida narx belgilashda ba’zi bir kurs o’zgartirishlarni kirita-dilar.
Yana shuni ham ta’kidlash lozimki, narxlar ma’lum vaqt davo-mida bir necha chorakdan tortib 2-3 yilgacha valyuta kursining o’zga-rishi ta’siri ostida bo’ladi..
Yuqorida aytib o’tilganlardan ko’rish mumkinki, valyuta kur-sining tashqi savdoga ta’sir mexanizmi ko’pincha (davomiy pasayib borish tashqi kursining uzoq muddatli o’sib borishi nominal ifo-dalanuvda savdo defitsiti (taqchilligi)ning chuqurlashuviga mos bo’lgani holda) yashirin xususiyatga ega bo’ladi. Valyuta kursining uzoq vaqt davomida o’sib borishi nominal ifodasida savdo balansining ijobiy saldosi o’sishiga xalaqit bermasligi mum-kin. Valyuta kursini muntazam ravishda qisqartirib borishni sav-do taqchilligi chuqurlashib borishi deb aytish mumkin.
Qisqa muddatlilik asosida «erkin va suzuvchi» valyuta kursi-ning tebranish chastotasi kuchayganida eksportga ham, tegishli dav-latlarning importiga ham ehtiyoj qisqaradi.
Valyuta kursining noaniq harakati eksport tushumi va import to’lovlari hisob-kitoblarida, boshqacha qilib aytganda, valyuta bilan bog’langan tavakkalchilikda namoyon bo’ladi.
Valyuta bilan bog’liq tavakkalchilik natijasida ko’rilgan zararni qoplash tashqi savdo narxida ko’zda tutilgani sababli qo’-shimcha xarajatlar ko’payib ketadi. Shu bois, dunyodagi rivojlan-gan etakchi mamlakatlar valyuta kursidagi nomutanosiblikni bartaraf etish va valyuta kursidan makroiqtisodiyotni tartibga solib turish vositasi sifatida foydalanish (savdo va to’lov ba-lansi, yalpi ehtiyoj) orqali milliy iqtisodiyotni har tomonlama koordinatsiya qilish siyosatini olib borishga intiladi.