18-
mavzu. Markaziy Osiyoda temuriylar davridagi iqtisodiy g‘oyalar
1. Islom dinidagi iqtisodiy ta
’limotlar
2. Xalq o
g‘zaki ijodidagi iqtisodiy qarashlar
3. Sharq mutafakkirlari (Forobiy, Ibn Sino, Beruniy) asarlaridagi iqtisodiy
g‘oyalar
mohiyati
4. Yusuf Xos Hojib - davlat arbobi va turkiy dostonnavisi
5. Alisher Navoiy asarlaridagi iqtisodiy
g‘oyalarning mohiyati
6. Bobur va boburiylar davridagi iqtisodiy
g‘oyalar
1. Islom dinidagi iqtisodiy ta
’limotlar
Iqtisodiy munosabatlarning huquqiy asoslari islom ta
’limotidagi
fikhning
tarkibiy
qismini tashkil etadi.
Buyuk olim Burhoniddin al-Mar
g‘inoniyning «
Hidoya
» asari shular jumlasidandir. Ul
zot Qur
’onni, Hadis ilmlarini mukammal egallab fikh - islom huquqshunosligi borasida
benihoya chuqur bilimga ega b
o‘lganligi va bu sohada beqiyos durdonalar yaratganligi
tufayli, Burhoniddin valmilla (Islom dinining dalili)
va Burhoniddin al-Mar
g‘inoniy nomlari
bilan mashhurdir.
Olim dastlabki ta
’limni Marg‘ilonda olib keyinchalik Movaraunnaxrning o‘sha
davrdagi diniy va ma
’rifiy markazi bo‘lgan Samarqandga ko‘chib borgan va umrining
ohirigacha
o‘sha yerda yashagan. O’z asarlarini yaratishda Islom dinidagi sunniylarning
t
o‘rt masxabi asoschilarning asarlarini o‘rgangan. Hozirgi kungacha uning o‘nga yaqin asari
yetib kelgan
. «
Alxidoya
» asari esa 1178 yili Samarqandda yozilgan.
Bu asar Xanafiya masxabining fikh masalalari b
o‘yicha asosiy qo‘llanmasiga
aylangan. Keyinchalik esa butun musulmon olamiga mashhur b
o‘lib, musulmon huquqi fikh
b
o‘yicha eng aniq izchil mukammal asar sifatida tan olingan. Asarda keltirilgan jumlalarning
har biri puxta, sermazmun va qisqa s
o‘zlar tarkibidan iborat. «Al-Hidoya»ning birinchi kitobi
t
o‘rt jildan iborat bo‘lib, har biri alohida muammolarni tahlil etadi.
Kitobning tarkibi:
1-jild
- tahorat, namoz, r
o‘za, zakot va haj kabi farz amallarning
ibodat masalalariga
ba
g‘ishlangan.
2-jild
- oila huquqi, qullar muammolari, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalarni yoritgan.
3-jild
- oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan
guvohlikdan qaytish, vakolat, da
’vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo‘lish,
pulni saqlashga berish,
qarz berish, sov
g‘a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan
ozodlik berilgan qullar, valiylik, majbur qilish, homiyliy, bosqinchilik hususidagi masalalar
yoritilgan;
4-jild
- shafe
’lik,
meros taqsimlash, dehqonchilik va bog‘dorchilik xususida shartnoma,
qurbonlik qilish t
o‘g‘risida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq va qo‘riq
yerlarni
o‘zlashtirish xususida, ovchilik, garovga qo‘yish, jinoyatlar xususida,
hun haqi
t
o‘lash, vasiyat kabi masalalarga bag‘ishlangan.
Ushbu asarda yoritilgan masalalar tarkibidan k
o‘rinadiki, u juda boy tarixiy tajribani
o‘zida mujassamlashtirgan. Chunonchi kishilar o‘rtasidagi munosabatlarda insonparvarlik,
adolat barqaror b
o‘lishida katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, tijorat ishlarida adolat,
t
o‘g‘rilik, halollik, insonparvarlik qoidalariga rioya qilish nihoyatda
zarur ekanligi qayd
qilinadi. Birovning haqiga hiyonat qilish, kishilarni aldash gunohi kabr sifatida ta
’riflanadi.
Demak
, «Al-Hidoya» sakkiz asrdan buyon Islom dunyosi mamlakatlari uchun eng ishonarli
manbalardan biri sifatida m
o‘‘tabar qo‘llanma vazifasini o‘tab kelmoqda.
Asarda keltirilgan shariat hukmlarini bajarish yuksak ma
’naviy, insoniy fazilatlarni
shakllanishida muhim omil b
o‘lib hisoblanadi.
Islom ahkomlariga mos ravishda paydo b
o‘lgan taffakkur taraqqiyotining muhim
y
o‘nalishlaridan
biri tasavvuf, ya’ni so‘fiylik ta’limoti hisoblanadi. Bu ta’limotlar VIII-IX
asrlarda arab dunyosida vujudga kelib, X-XI asrlarda Movaraunnaxr tupro
g‘iga yetib keldi.
Bu ta
’limot insoniyatni ma’rifatga, insof va adolatga undashni, umuminsoniy qadriyatlarni
e
’zozlashni targ‘ib qiladi. Nafs, xirs, boylik barcha yomon hislatlarga qarshi kurash
tasavvufning ma
g‘zi hisoblanadi. Uning maqsadi esa komil insonni tarbiyalashdan iborat.
S
o‘‘fiylik ta’limoti nafs deganda, inson fe’l-atvorida uning sha’nini bulg‘aydigan illatlarni,
jumladan,
johillik, manmanlik, dunyoparstlik, porah
o‘rlik, o‘g‘rilik, ta’magirlik, xasislik,
bahillik kabilarni tushunadi.
Nafsni yengish uchun inson imtihon qilinadi, buning uchun u
o‘zlikni anglashi kerak
b
o‘ladi. Insondagi o‘zlik ruhiy va jismoniy o‘zlikdan iborat bo‘ladi. Ruhiy o‘zlik ilohiy
makonda yaratilgan b
o‘lib, bu dunyoga imtihon va poklanish uchun yuborilgan. Mana shu
ruhiy
o‘zlik nafs orqali imtihon qilinadi va ishq orqali poklanadi. Mana shu ikkita
qarama-qarshi kuch doimo
o‘zaro kurashadi. Inson o‘z nafsiga tobe bo‘lgan sari ezgulikdan
uzoqlashadi,
ruhiy ifloslanib,
o‘zi esa tubanlashadi. Bu ta’limot vakillari jumlasiga Axmad
Yassaviy, Sulaymon Baqir
g‘oniy, Najmiddin Kubro va Bahouddin Naqshbandlar kiradi.
Ularning boy merosi bugungi kunda vatan, millat va komil inson tushunchalarini t
o‘liq
anglab etishda katta xizmat qiladi.
O
’zining o‘lmas asarlari bilan islom qonunchiligiga asos solgan
