Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Атлы3ларды4 синтаксислик усыл менен жасалы7ы. *6жжетлерди4 тилинде атлы3ларды4 лексикалы3, морфологиялы3 усыллар менен бир 3атарда синтаксислик усыл менен де жасалы7ы актив 3убылыс. *6жжетлерде улы7ма т6ркий тиллериндегидей атлы3ларды4 синтаксислик усыл менен жасалы7ыны4 т5мендегидей бир неше формасын к5ри7ге болады.
q) атлы3 жаса7шы с5злер бир-бири менен тутас жал2анып, бир-биринен ажыраты72а болмайту2ын с5зге айланады 81м улы7ма бир п1тке ийе болады.
w) атлы3 жаса7шы с5злер бир-бири менен жал2ас3анда бир-бирине ажыралмастай болып биригип, кетпей, ал оны4 81р бир компоненти 5зини4 формасын 81м п1тин са3лайды.
e) атлы3 жаса7шы с5злер бири-бири менен тутас3анда компонентлерини4 81р 3айсысы 5з алдына п1тке ийе бол2ан улы7ма ритмикалы3 бирликке ийе жубайлас с5злер формасында келеди. Атлы3 жаса7шы 3оспа с5злер 1деттегише еки с5зди4 ж6д1 сийрек жа2дайда 6ш с5зди4 бириги7инен жасалады.
Биринши топарда2ы атлы3 жаса7шы тутас с5злерди4 компонентлери бири-биринен ажыратып болмайту2ын д1режеде биригип, бир 3анша фонетикалы3 5згерислерге ушыра2анын к5ремиз. Оларды4 компонентлери 5злерини4 д1слепки м1нислерин жо2алтып (десемантизация2а ушырап) 1п7айы к5з бенен 3ара2анда т1бий2ый бир жай с5зге усап к5ринеди. Мысалы` й1н1 он экки тиллалы3 бил1зик бар~ Досум 3арамойунны4 31йн1н1си. Бул мысалларда2ы «бил1зик, 31йн1н1» с5злери десемантизация2а ушыра2ан компонентлерден (билек, ж6зик, 31йин, ене) 3урал2ан атлы3 с5злер.
Усы топар2а кирету2ын атлы3 с5злерди4 бир 3атарында бириккен с5злерди4 екинши компоненти десемантизация2а ушырап, с5з жаса7шы 1пи7айы бир аффиксти4 ролине киргени ушырасады. Олар тийкарынан ал2анда ономастикалы3 с5злерде 3олланылады. Бундай с5злер 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы 86жжетлерди4 тилинде де ке4нен орын ал2ан. Мысалы` бай` !7езбай о4 то33уз йарым т14г1~ №арабала ?1л1д №о4ыратбайларны 71кил этди~ бек` 86рм1тл6 болуснай уфра7ийтил №азыбек а2амызны4~ жан` Атажан с1р7азды4 бир ша8ы кем он экки т14г1 алду3~ Эшму81мм1д Эржанбай у2лы там2ам басдым~ хан` Бабажан бил1 Айымханны4 зимм1л1рид1 экки т14г1~ г6л` Жумаг6лбийк1 бинти Сарымергенни4 зимм1л1рид1~ Арзыг6л бийк1 %т1б 3ызы ил1н т.б.
Атлы3 жаса7шы с5злерди4 екинши топарына жатату2ын 3оспа с5злер 86жжетлерди4 тилинде т5мендеги р17иште гезлеседи. Бул атлы3ларды4 компонентлери сыпатында 81р т6рли с5з ша3аплары 3олланылады. *1р 3ыйлы с5з ша3апларынан ибарат бол2ан атлы3 жаса7шы компонентлер бир лексикалы3 бирликке ба2ыны43ы дизбеклеси7 тийкарында тиркеседи.
Атлы3 пенен атлы3 тиркесип келеди. Бундай жа2дайда олар еки усыл менен, ж6пкерлеси7 ямаса бас3ары7 усылы менен тиркеседи. Бул 3оспа с5злерди4 компонентлери к5пшилик жа2дайларда бири екиншисин аны3лап отырату2ын болып тиркеседи. Жупкерлеси7 усылы менен тиркесип атлы3 жасалы7ына мысаллар` 3ыз 3ардаш~ бир ту2ма 3ыз 3ардашыны4 у2лы, а3са3ал-бий~ Жалайыр уру2ыны4 а3са3ал-бийи, с1ч1к да2~ орта бойлы бу2дай р14ли аз2ана сеч1к да2ы бар~ 546рмонча3` й1н1 81м онбир тиллалы3 5н6рмонча3 бар~ арба йол` к1нарыдын арба йолэт6б арба й6рит6б~ м6лк йер` 5з м6лк йерим деб даъ7а 3ыл2анлары с1б1бли, файда шерик~ №алмырад жу7азчыда йуз тилламыз бар файда шерикк1 берилг1н т.б.
Усыны4 менен бир 3атарда еки компоненти де атлы3 болып келген 3оспа с5злерден топонимикалы3 атамалар жасалады. Мысаллар` Сырд1рйа` 86рм1тл6 Сырд1рйа 71лайатыны4 71й1ннай г6бирнатыры2а~ !муд1рйа` 86рм1тл6 !муд1рйа музафаты 81кимин1~ !мирабад` !мирабад а3са3алыды4 Му81мм1дбайны4 м1сжид 317имиди4~ Ба2йаф` Т5ртк6л болусыны4 Ба2йаф а3са3алыны4 3оластында~ Чортан к5л, дамуллу №ошму81мм1дни4 Чортан к5л м17знийд1.
Атлы3 пенен атлы3ты4 бас3ары7 усылы менен тиркесип кели7и ар3алы да 3оспа атлы3ларды4 жасалы7ы ке4нен орын ал2ан. Бул усыл менен жасал2ан 3оспа атлы3ларды4 екинши компонентин 6шинши бетти4 тартым жал2а7ы жал2анады` бир манат ча2ара3 фулы алду3 деб хат битилди~ г6нак1рд1н йаки хун фулы алур эрк1нл1р~ т6т6н пулы, ла7азым пулы 71 м1ктабхана 71 2айры чы3ырлар учун~ 86рм1тл6 Чимбай 3ала а3са3алыны4 к1ндийлаты2а атнашийн1~ 5шбу с1б1бли улу2 д1р1ж1лу2а к5з йашымыз ил1н маълум 3ылыб~ алунды !8м1д Жуманияз у2лыдан йер сал2урты учун~ йаса7ыл 8а3ын сенди4 алур деб хат битилди~ тил17берг1н беглербеги м58рим басдым~ Мырад онбеги, Нурму81мм1д й6з башы.
Компонентлери келбетлик пенен атлы3тан турату2ын 3оспа атлы3ларда 86жжетлерде к5плеп ушырасады. Бул жа2дайда биринши компонент келбетлик, ал екиншиси атлы3 болып келип, биринши компонент екинши компоненттеги предметти4 аны3ла7шысы сыпатында 3олланылады` а3 хан2а баш 3ойу7ды3~ 1уу1ли Фетирфурда2ы а3 падшах 81зретимизг1~ Эшнийаз алды w 3ада3 к5к чай e сом w0 тийин~ ар3а т1р1фд1ги ду2ры йол арасы2а~ чын ыхлас, а3 к6нил бирл1~ ашы3 3аш, ортабой, 3о4ыр са3ал т.б.
К5рсетилген т1ртипте, уры7 атларын 81м топонимлик атамаларды билдирету2ын 3оспа атлы3лар да жасалады` к5к5з1кли жаман 3о4ырат м1сжид 317имидин Жуманмырад 3ызыны~ 3арамойын №ошму81мм1дд1н беш йарым файмана бу2дай алунды~ 86рм1тл6 к5к5з1кли болусыны4 w инчи а7ылыны4 а3са3алы2а эъламнама~ бизл1р п1йш1нб1 к6ни жаман 3аладын чы3ыб А3м1сжид сары й6зл1нд6к, Улу2ба2 а3са3алыда !бил эли7лик 317имида2ы~ кел6р йери4из Г58н1-:рг1нж т.б.
Булардан бас3а да биринши компоненти атлы3, екиншиси фейил, бириншиси келбетлик, екиншиси келбетлик фейил бол2ан, уры7 аты, адам аты 81м жер атларын билдирету2ын 3оспа атлы3лар да ушырасады` №ара3алпа3 йуртыны4 де4изэлини4 жалайыр уры2ыны4 а3са3ал бийи~ Су7 а32ан м17зиъини4~ Терис а2ар 3аласыдын жасалмыш арзанама.
Биринши компоненти санлы3, ал екиншиси компоненти атлы3 болып келген 3оспа атлы3лар да ушырасады. Оларда да биринши компонент екиншисини4 аны3ла7шысы хызметин ат3арады` бир ту2ма 3ыз 3ардашыны4 у2лы~ 3ыры3 беш ту7ардын 3ал2ан малымызны~ ошбу 7а3ытдын му31дд1м отуз йыллы3да Хий7а ханы т.б.
Санлы3-атлы3 схемасында жасал2ан 3оспа атлы3ларды4 бир 3атары уры7лы3 81м топонимикалы3 атамаларды билдиреди` 3ыры3 3ара3чы Сейд1м1т бир т1нг1~ беш сары №осеке т.б. топонимлик` Т5ртк6лд1 орус м1кт1бид1н алыб 3айт3ан~ бешйаф болусы r инчи а7ылындын Фир1к1 №осым у2лыны4 т.б.
Атлы3ларды4 синтаксислик усыл менен жасалы7ында жуп с5злерди4 де 6лкен орны бар. С5злерди4 жупласып келип 3оспа атлы3 жаса7ы жо3арыда айт3анымыздай атлы3ларды4 синтаксислик усыл менен жасалы7ыны4 6шинши т6ри болып есапланады. Жуп с5злерден жасал2ан 3осарлы атлы3лар 81р 3ыйлы м1нини а4латып келеди. Олар жасал2анда бир бирине тиккелей 3арама 3арсы с5злерди4 дизбеклесип кели7и ар3алы жасалату2ынын к5ремиз. Мысалы` 1сийр 71 малларны жайлы-жайында табшуруб~ ата-бабадан келатур2ан шуб81л1с~ бир хоржун ж6б г17иш, бир б1шб1нд, бир к5йлек-ыштан м1зк6рл1рни тартуб алуб~ эккиси тыштабан 71 бири к5йн1к-чафан~ йигирма т14г1лик бир б1шбент 71 e тиллалы3 к17иш-м1с8и~ сиз халы3 (бил1н) бир а2а-ини эрдик т.б.
*6жжетлерди4 тилинде 3ыс3артыл2ан с5злер дерлик ушыраспайды. Тек 2ана бир 3атар адам атларында 3осарлы с5злер фонетикалы3 5згериске ушырап 3ыс3артылып айтылы7лары гезлеседи. Мысалы` *1жимбет  *ажы Му81мм1д~ №утлымбет  №утлы Му81мм1д~ М1тийа3уб  Му81мм1д Йа3уб т.б.