Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

Келбетлик. Ата7ыш с5злерден келбетликлер т5мендеги аффикслерди4 ж1рдеми менен жасалады.
лы, -ли аффикслери, 86жжетлерди4 тилинде актив 3олланылды. Оларды4 ата7ыш с5злерге жал2аны7ы менен т6бир с5здеги айтыл2ан затты4 ямаса 31сийетти4 бар екенин, сол н1рсеге ийелик м1нисин билдирету2ын келбетликлер жасалады` т5рт сан 6йли киши баш салыб 3ул болдук~ иш1ничли 81м йахшы 3абул 3ылыб~ тийишли 81рекетларин1 йаъний указларына~ д17летли а3 патша2а т.б.
лы, -ли аффикслери рус тилинен кирген с5злерге жал2анып та келбетликлер жасал2ан` с6р6кти к6нд1н бурун ма2ан 3айтар2айсан деб йазыл2ан r инчи н5мирди 86кимни4, лы, -ли аффикслерини4 фонетикалы3 вариантлары сыпатында 3олжазбалар да лу, -л6 аффикслерини4 ж1рдеми менен де жасал2ан келбетликлер ушырасады` бизим м1р81м1тимизни4 нышанасы белгил6 олма3 ычун~ м1р81м1тл6 улу2 падша8ымыз т.б.
Булардан да бас3а жо3арыда2ы лы, -ли аффикслерини4 варианты ретинде 86жжетлерде лы3, -лик, -лу3, -л6к аффикслерини4 де келбетлик жаса7да 3олланылы7ы 1де7ир актив. Мысалы` бенделик арыз 3ылды3, 81рт6рл6к даъ7а 71 хысум1тл1римни~ р18имлик 81з1р1тл1ри4изг1 дуъайы салам, 86рм1тл6к музафат м18к1м1сидин т.б.
сыз, -сиз аффикслери де келбетлик жаса7да актив 3олланылады. Бул аффикс тийкар2ы т6ркий с5злерине сондай-а3 бас3а тиллерден кирген с5злерге де жал2анып, т6бир с5зде айтыл2ан затты4 ямаса 31сийетти4 жо3лы2ын билдирету2ын м1нидеги келбетликлерди жасайды` Митрий т5рени бизг1 малсыз йиб1рг1н эрк1н~ 81кимсиз о4ату2ын йурт3а ухшамаймыз~ e инчи а7ыл а3са3алы то3та7сыз йиб1рм1гин1.
2ы, -ги, -2у, -г6 аффикслери менен жасалату2ын келбетликлер де 86жжетлерде 1де7ир му2дарда ушырасады. Олар белгили бир 7а3ыт3а ямаса белгили бир орын2а 3атнасты билдирету2ын келбетликлерди жасайды` iy ынчы йыл2ы балы2ын~ ошбу or инчи йыл2ы бу2дай тухым д1р1гидин 3ал2ан~ изг6 т6з6либ 3ойылмыш~ т5м1н2ы 3ара3алпа3 он сан 6йли~ м6лик йерини4 1771л2ы б5л1ги тахмийн1н 6ч танаб т.б.
ники аффикси шы2ысы жа2ынан 3осарлы болып, оны4 ж1рдеми менен атлы3 81м алмасы3лардан бир затты4 (бира3 ийеленету2ын затты4 аты аталмайды) бире7ге тийислилигин билдирету2ын келбетликлер жасалады. Бул аффиксти4 3осылы7ы ар3алы жасал2ан келбетликлер 3ол жазбаларда аз санда ушырасады` №о4ырат 5зи4изники, баш3алы3ы йо3 т.б.
да2ы, -д1ги, -та2ы, -т1ги, -да3ы, -д1ки аффикслери де ата7ыш с5з т6бирге жал2аны7ы менен адамны4 ямаса затты4 белгили бир орында екенин билдирету2ын локативлик келбетликлер жасалады. *1зирги заман 3ара3алпа3 1дебий тилиндеги сыя3лы 3ол жазбаларды4 тилинде де бул аффикслер тек с5злерди4 т6бир формасына 2ана емес, ал бир 81м бир неше грамматикалы3 формантларды 5злерине 3абыл еткен с5злерди4 кейнине жал2анып та локативлик келбетликлерди жасайды. Бундай келбетликлер 86жжетлерди4 тилинде ке4 орын ал2ан. Сондай-а3 бул аффикслерди4 3осылы7ы менен негизги т6рки-3ара3алпа3 с5злери менен бир 3атарда бас3а тиллерден кирген (м1селен, рус араб тиллеринен) с5злерден де келбетлик жасалы7 фактлери ушырасады` Сол 7а3ытда3ы Хий7аны4 улу2 3азылары м58ир этиб~ б1рч1 меним 3олум астунда2ы кишил1рим учун м68рим баст6м~ мунда2ы орус йесирл1рин 3ошуб йиб1рд6к т.б.
3а, -ка, -2а, -г1 аффикслерини4 ата7ыш с5злерге жал2аны7ы н1тийжесинде жасал2ан келбетлик де гезлеседи. Булар 81зирги 1дебий тилде 5нимсизлер 3атарына 5ткен, т6бир с5зге биригип кетип, 5зини4 аффикслик 31сийетин жойылта басла2ан. Оларды4 т6ркий тиллеринде бир гезлерде с5з д5рети7ши аффикслер бол2аны гейпара ески жазы7 естеликлерини4 тил материалларынан бай3алады. Мысаллар` 5л6мдин 5лгени4 ерт1си йинги~ ондын 5зг1 3анча с5з болса йал2ан болса кер1к~ баш3а эрг1 барма3чы бол2анда т.б.
*6жжетлерди4 тилинде араб-парсы тиллериндеги к5п санлы келбетликлер 3олланыл2ан. Оларды4 бир 3атары 81зирги тилимизде де бар, бир 3атары халы3 тилинен орын таппай, усы сыя3лы 86жжетлерди4 тилинде 2ана 3олланыл2ан. Араб тилинен кирген т5мендегидей келбетлик жасайту2ын 3ураллар 3ол жазбаларда 3олланыл2ан.
ий, -ийй1 аффикслери атлы3лардан келбетликлер жасайту2ын морфологиялы3 к5рсеткишлер болып есапланады` ш1ръий ш1риятлы3  1сир ш1ръий ил1н текш1рм1г6м учун деб~ Алий д1р1ж1л6 г6бирнатыр 81зр1тл1ри2а~ тарийх 8идрий мы4 экки й6з то3сан эккиде т.б.
*6жжетлерде араб тилиндеги усындай келбетликлерди4 8аял жыныста2ы формасы да 3олланыл2ан. Араб тилинде с5з ша3апларында жыныслы3 айырманы билдирету2ын грамматикалы3 к5рсеткишлер бар екенин м1лим. Олар араб тилинде еки жыныстан ибарат болып, бире7и ер жыныс  (м6закк1р), екинши 8аял жыныс  (муъаннас) деп аталады 81м барлы3 с5з ша3аплары усы еки жыныс бойынша айырып 3олланылады.
Келбетлик тара7ында2ы жыныслы3 айырманы билдирету2ын морфологиялы3 к5рсеткишлерди4 ер жынысы (музаккар) жо3арыда к5рсетилген ий аффиксинен ибарат. Ал усыны4 менен бир 3атарда келбетликлерди4 араб тилиндеги 8аял жыныс (муъаннас) формасы да 3олланылады. Т6ркий тиллеринде жыныслы3 айырманы билдирету2ын грамматикалы3 3убылысларды4 болма7ына 3арамастан хатжазы7шы са7атлы адамлар араб тилини4 грамматикалы3 формаларын 5злерини4 хатларында 3оллан2ан.
Араб тилинен кирген келбетликлерди4 8аял жынысын (муъаннас) билдирету2ын морфологиялы3 к5рсеткиш ийй1 аффикси` %зимни4 Сулбийй1 3ызым м6с1мма То3ташбийк1ни4~ Сулбийй1 3ызларым У2ылжанбиййк1 71 !7езжанбиййкет.б.
Усы к5рсетилген аффикслерди4 3осылы7ы менен жасал2ан бир 3атар келбетликлер 81зирги заман 3ара3алпа3 тилини4 с5злик фондынан орын ал2анлы2ын к5ри7ге болады. Оларды4 к5пшилиги 81зирги 7а3ытта сиясий 81м ж1мийетлик у2ымларда2ы термин с5злерди 3урайды. Мысалы` 1дебий, илимий, 1скерий т.б. Бул с5злерди4 гейпаралары 81зирги 1дебий шы2армаларды4 тилинде орын ал2ан.
Иси4 ра7ажланып алды4а басты4,
Рабочий-дийханлар а73амын ашты4.
Дугпан2а туйдырмай барып 3атнасты4,
Махпий м1жилислерге халы3 арасынан (Аббаз).
Бундай термин с5злерден бас3а к5рсетилген аффиксти4 ж1рдеми менен сапаны, 31сийетти билдирету2ын м1нидеги келбетликлер де 81зирги тилимизден орын ал2ан. Мысалы` жу7абый  оны4 2аррысы ж6д1 жу7абый адам еди~ удайы 5ндирис законы («Ж1мийет таны7дан») т.б. Араб тилинен кирген усындай келбетликлерди4 6лгиси менен негизги т6ркий-3ара3алпа3 с5злеринен де келбетликлер жаса7 фактлери 81зирги тилимизде бар` жабайы (негизги формасы «жабан-шапан» д6з, дала м1нисинде) жабайы 3ойан, жабайы шош3а т.б. Бул аффиксти4 8аял жыныс (муъаннас) варианты ийй1 аффиксини4 де халы3ты4 с5йле7 тилинен азлы-к5пли орын ал2анын бай3аймыз` жария-жарияла7~ хуфийа, сыргия т.б. Бул 3убылыслар т6ркий-3ара3алпа3 тили араб тилинен тек 2ана айырым т6бир с5злерди 2ана 5злестирип 3оймастан, гейпара морфологиялы3 формантларды да азда болса 5злестиргеннен д1рек береди.
7ар аффикси т6ркий тиллерине парсы тилинен кирген 5нимсиз аффикси болып, буны4 3осылы7ы ар3алы жасал2ан келбетликлерде гезлеседи` 6мийд7армыз ким шунда3 бизл1рни4 р18мимизни к5р6б~ 6мийд7ар турурмыз ким 31деми мубаракл1ри4изни тийг6риб иш башында болса4ыз деб т.б.
Усы к6ндеги халы3ты4 с5йле7 тилинде, сондай-а3 1дебий тилде бул келбетликти4 6лгиси бойынша жасалып, 3олланып ж6рген келбетликлерди4 бар екени бай3алады` худай7ар, с5з7ар, дил7ар т.б.
Жо3арыда келтирилген араб 81м парсы тиллеринен кирген аффиксация жолы менен жасал2ан келбетликлерден бас3а, 86жжетлерде префиксация жолы менен жасал2ан бир 3атар елбетликлерде бар. Келбетлик жасайту2ын т5мендегидей префикслер ушырасады`
бий, -бе аффикси 3ара3алпа3ша сыз, -сиз аффикслерини4 парсы тилиндеги эквиваленти болып, ол т6бирде айтыл2ан затты4 ямаса 31сийетти4, сапаны4 жо3лы2ын билдирету2ын келбетликлерди жасайды` бий71ж сал2урт 71 закат~ раст эрк1нлигини йаки бийкар эрк1нлигини бизг1 тезлик ил1н маълум этс14из эрк1н~ бийузыр т.б. Бул префиксти4 с5злерди5 алдына 3осылы7ы ар3алы келбетлик с5з жаса7 81зирги 1дебий тилимизде де бар` бийпул, бий3ай2ы, бийг6ман, бийт1реп, бий21рез, бийж5н, бийорын т.б.
б1д с5зини4 гейпара с5злерди4 алдында келип келбетлик м1ни а4латату2ын жа2дайлар гезлеседи. Парсы тилиндеги бул б1д «жаман» с5зи с5злерди4 алдына 3осылып префикслик функцияны ат3арады. Мысалы` б1дхо8 (жаман тилекли, пейили бузы3)  йаманлы32а 71 б1дхо8лы32а ирада 3ыл2аны4 с1б1би шулар эрк1н. Усы с5зди4 6лгиси менен жасал2ан бирди ярым с5злер халы3ты4 а7ызеки с5йле7 тилинде де болып, бира3 олар 81зирги 7а3ытта 3олланы7дан шы2ып архаизмге айлан2ан. Мысалы` б1дба3  бахытсыз, б1дб1ш1р (б1ш1р1  т6р, сы3ыл, келбет)  т6рсиз, сы3ылсыз, келбети келмеген т.б.
на префикси 5злестирилген 81м негизги с5злерди4 алдына 3осылы7 менен бийкарла7шы м1нидеги келбетликлерди жасайды` на8а3, намаълум адам 8есабында к5р6б т.б. *1зирги заман 3ара3алпа3 тилинде де усы типтеги бир 3атар с5злерди4 1де7ир актив д1режеде 3олланылып ж6ргени белгили.
Фейиллерден келбетликлерди4 жасалы7ы 86жжетлерде т5мендегидей аффикслерди4 ж1рдеми менен иске асырылады.
ы3, -ик, -ук, -6к, -3, -к аффикслери. Мысалы` ашу3 3аш орта бойлы 3ой к5з 3о4ыр са3ал 1нд1к а3 т6шк1н~ №урбанийаз бу2дай р14 ачу3 3аш орта бой 3о4ыр са3ал, бизг1 йахшылы3 этк1нд1 мундын арты3 не эт1рсих, бий6к с5зи т6ркий тиллерини4 1ййемги жазба естеликлеринде бул с5зди4 б1д6к формасыны4 бол2аны, оны4 бэд6-бийиклени7, жо3арыла7, бийик шы2ы7 м1нисин билдирету2ын фейил с5зден д5реген келбетлик екенин к5ремиз. Бий6к маълумлы3 йазу7ы ил1. *1зирги 3ара3алпа3 тилинде де усы аффиксти4 ик формасыны4 3осылы7ы менен фейилден жасал2ан келбетликлерди к5ри7ге болады. Мысалы` к6йик, ийик, ойы3, айы3 т.б. Булжа2дай бийик келбетлигини4 81зирги 7а3ытта 5з алдына т6бирлик м1нисин жойылтып баратыр2анбийи фейилинен жасал2анын к5рсетеди. Сийрек (сийре) 3араса3аллы Нурман Т5рени4 у2лы~ №о4ыратны4 эшигин ачы3 т5рин ке4 3ойдым~ бир й6з тилла2а толы3 этип алдым~ к546лни4 йу73лы3ыдын айтамыз т.б.
а3, -1н,-ек аффикслерини4 ж1рдеми менен жасал2ан келбетликлер 3ол жазба да бир-еки с5з бенен шекленеди. Мысалы` йыра3 (йыра-жыра  уза3ла м1нисинде)  йыра3 йолдын йа3ын к54ил бирл1~ б5л1к (б5л) б5л1к 3а2аз3а 3олларны 3ойдуруб.
Усы 6лги менен жасал2ан келбетликлер 81зирги 3ара3алпа3 тилинде де 5нимсиз характерге ийе болып, сийрекле7 3олланылату2ынын бай3аймыз. Мысалы` 3ура3, сала3, 3ала3 уса2ан с5злер.
ма, -м1 аффикслери фейил т6бирге 3осылып келбетлик м1нили с5злерди4 жасалы7ы гезлеседи` ту2ма (ту7ма, ту7ыс3ан м1нисинде)  бир ту2ма 3ыз 3ардашыны4 у2лы~ кечирм1  кечирм1 йабны4 3арама3ында2ы.
*1зирги 3ара3алпа3 тилинде бул аффикс 5зини4 81р 3ыйлы фонетикалы3 вариантлары менен м1, -ме, -па, -пе фейиллерден келбетлик жаса7да 5нимли аффикслерден есапланады. Мысалы` 3урама, жарма, ушпа, баспа, жасалма, кеспе, т5кпе т.б.
ыл, -ил аффикслери де фейилден келбетлик жасайды. Бундай с5злер 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы шекленген му2дарда 81м 5нимсиз аффикс сыпатында ушырасады` 3ызыл (3ыз)  С1рсенбай алды бир 3ос 3ызыл атба w т14г1~ 3ой к5зли 3ызыл й6зли~ 6зил-кесил т.б.
ун, -6н,-ын, -ин (у4, -64, -ы4, -и4). Бул аффикслерде 86жжетлерде сийрек 3олланылады. Фейил с5злерден келбетликлер жаса7да олар 81зирги 1дебий 81м халы3ты4 а7ызеки с5йле7 тилинде де 5нимсиз аффикслерди4 3атарына жатады. Мысалы` узун-узун бойлы бу2дай р14ли, 3араса3аллы` 3алы4//3алы4 3алы4 мал бериб алдым деб т.б. *1зирги 7а3ытта да халы3ты4 а7ызеки с5йле7 тилинде к5рсетилген с5злерди4 6лгиси бойынша жасал2ан келбетликлерди гезлестири7ге болады` сатын, тегин, а2ын, егин т.б.
ыр, -ир (-ар) аффикслерин 81зирги 3ара3алпа3 тилинде к5пшилик жа2дайда аффикс ретинде т6бир с5зден б5лип 3арамайды. Бира3 сер салып 3ара2анда оларды4 ата7ыш с5злерден, сондай-а3 фейил т6бирден келбетлик д5ретету2ын аффикс екенин к5ри7ге болады. *6жжетлерди4 тилинде бул аффикслерди4 3осылы7ы менен жасал2ан келбетликлер сийрекле7 болса да ушырасады` а7ыр, а2ыр (а2-а7)  а7ыр элчи бирл1н, 6ж мы4 са7дагер бирл1н барма3 болду3~ а2ыр сийасат к5рг6з6б 71 улу2 жаза берилипт.б.
Бул аффиксти4 ж1рдеми менен фейил т6бирден жасал2ан келбетликлерди4 бир топарыны4 81зирги тилимизде де 3олланылып ж6ргенин к5ри7ге болады. Ол с5злер 1п7айы к5зге ажыратып болмастай т6бир с5з болып к5ринип, оны4 3урамында2ы фейил т6бир 81м аффикс елестирилмей 3алады. Бундай с5злерге т5мендегилерди жат3ары7 м6мкин` айыр (3алпа3), 3айыр (жер), жа7ыр (ат), са7ыр (3ула3), 3ыйыр (жол), бужыр (бет), 3отыр (ешки), 3о4ыр, 54ир, кебир, шегир, та3ыр, со3ыр т.б.
(а) и, -2ан, -1н, -ен аффикслери де жо3арыда к5рсетилгендей т6бир с5з бенен ажыралмас д1режеде биригип, 5злерини4 морфологиялы3 айырмалылы2ын жо2алта басла2ан аффикслерди4 топарына киргизи7 м6мкин. Бул аффикслерди4 ж1рдеми менен фейил т6бирден д5реген келбетликлер де 86жжетлерде ушырасады` талан (тала)  малларын талан-тараж этиб~ эс1н-аманлы3, эс1нлиги4изни билд6р6б~ д5н1н  бир д5н1н 5к6з бар~ 3унан-й1н1 81м 3унан 5к6з бар~ т5м1н//т1б1н-т5б1н 3ара3алпа3 йуртыны4 ханы £айыпхан~ мен т5б1н исимл1н6б м58ир этк67чи~ т5м1нги 3ара3алпа3 йурты он сан 6йли т.б.
К5рсетилген аффикслерди4 бир гезлерде фейил т6бирден (ата7ыш с5злерден де болы7ы итимал) келбетликлерди жаса7да 5нимли аффикслер бол2анын к5рсети7ши 81зирги тилимизде де актив 3олланылып бира3 тутас, бир т6бир сыпатында 3аралып ж6рген бир топар с5злер бар` жал2ан, шабан, 3ыран, сара4, уя4, жала4, аян, ыла4, 3ола4, ала4, тере4, г6ре4, ш5ген, гере4 т.б.
*6жжетлерде келбетликлер синтаксислик усылда бирнеше с5злерди4 тиркесип кели7и менен жасалады. Оларды4 структуралы3 белгилери де улы7ма т6ркий тиллериндегидей.
Келбетликлерди4 киширейти7 формасы 86жжетлерди4 тилинде т5мендегише`
2ана, -ген1 (да7ыслы сеслерди4 81м 6нли да7ыссыз сеслерди4 кейнине жал2ан2анда), 3ана, -кен1 (6нсиз да7ыссызлардан кейин)~ аз2ана  орта бойлы, аз 2ана са3аллы~ 3араса3аллы аз ген1 а3 т6шк1н~ кичкен1 ойу7лы т1кийм1д т.б.
!нд1к. Бул с5зди4 келбетликлер менен 3атар 3олланылып, затты4 сапасыны4 му2дарын, ба8асын аны3ла7 ушын хызмет ислейди` анд1к а3 т6шк1н 3араса3аллы~ Айтму81мм1д орта бойлы 1нд1к 3араса3аллы т.б.
%злерини4 3олланылы7ы бойынша бул к5рсетилгенлерди4 бириншиси я2ный 2ана, -ген1, -3ана, -кен1 аффикслери 81зирги 3ара3алпа3 тилинде 5нимли 81м актив 3олланылады, «1нд1к» с5зи келбетликлерди4 киширейтип к5рсети7 формасын жаса7да 5нимсиз. Оны тек а7ызеки с5йле7 тилинде 2ана сийрек ушыраты7 м6мкин. Мысалы` 1нтек (а7ызеки с5йле7 тилинде усы формада 3олланыл2анын ушыратамыз) сабыр етип тур.
нама аффикси де затты4 сапасыны4 му2дарын билдирету2ын келбетлик жаса7да 3олланылады` Н17бет бу2дай р14, ачу3 3аш, к5с1нама, орта бойлы~ ашу3 3аш чалнама са3ал орта бойлы 17л1д Гэдейхожа 71л1д Абдусаттар хожа т.б. Бул аффикс пенен жасалату2ын келбетликлер 81зирги 3ара3алпа3 тилинде 5нимсиз 81м сийрек 3олланылады. *6жжетлерди4 тилинде келбетликлерди4 т5мендегидей шырайлары гезлеседи
q) К6шейткиш шырай 81зирги 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы ра3, -ура3,-ирек, -ра3,-рек аффикслерини4 келбетликлерге жал2аны7ы менен жасалады` Ж6мл1й1 р17шан6ра3 м1р81м1тл6 улу2 падша8ымыз~ к5пра3 7а3ытларда т.б. Бул аффикслерди4 ж1рдеми менен келбетликлерди4 к6шейткиш шырайын жаса7 81зирги 3ара3алпа3 тилинде е4 5нимли форма.
w) Салыстыры7 шырайыны4 жасалы7ы 3олжазбаларда да 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей` Бизг1 йахшылы3 этк1нд1 мундынарту3 не эт1рсиз т.б.
e) Арттыры7 шырайы т5мендеги мысаллардан 5злерини4 с17лелени7ин тап3ан` Бурун2ы падшахымыз зулымы 71 сит1ми 81дден зийада болуб~ ла7азым ат3ар77чы 81кимлерг1 зийада 5тин1м1нким т.б.