Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

q. То4йу3у3 естелиги, ол 81зирги Мон2ологияны4 пайтахты Улан-Батор 3аласынан yy километр 3убла-шы2ыста. Тол д1рьясыны4 о4 жа2алы2ы менен налайха а7ылыны4 аралы2ында орнатыл2ан, 81зирде ол сол жерде турыпты. Ол естелик жерге жартылай к5милген еки тас ба2анадан ибарат. Ба2аналар Тонйу3у3ты жерлеген орын2а 3ойыл2ан болып, бири 3ублара3, оннан бирнеше метр ар3ада екиншиси орнатыл2ан. Мине усы еки тас ба2ана2а 1ййемги т6рклерди4 3ол басыларыны4 бири Тонйу3у3 ту7ралы руна жазы7ы менен ойып жазыл2ан. Тонйу3у3 естелиги 5зини4 мазмуны бойынша, 5зи 3атнас3ан тарийхый 7а3ыяларды3 фонында г6рри4 етилген Тонйу3у3ты4 5мир баяны, шамала7лар бойынша ол uqw-uqy-жылларда жазыл2ан.
w. К6лтегин естелиги. Мон2олия Халы3 республикасында2ы Орхон д1рьясыны4 саласы К5кшин-Орхон д1рьясыны4 жа2алы3 алабында2ы Кошо-Цайдам та7 етегинде жайлас3ан. Бул естеликте ушы кесик пирамида2а уса2ан 6лкен тас ба2анадан ибарат. Онда к5рсетили7инше естелик uew-жылы q-августа орнатыл2ан. Тас плитаны4 тийкар2ы бетинде r0 3атар жазы7 бар, ал оны4 да7амы бол2ан qe 3атар жазы7 о4 3аптал тегисликте жайлас3ан. Жазы7ды4 бул к5рсетилген б5лигин алымлар К6лтегин естелигиндеги «:лкен жазы7» («большая надпись» Ктб) деп ата2ан, шеп 3аптал тегислигиндеги жазы7ды «Киши жазы7» («малая надпись» КТм) деп ата2ан.
К6лтегин, тарийхый дереклерди4 к5рсети7инше а2асы Бильге 3а2ан м1млекетиндеги е4 к6шли, е4 абыройлы, 5зини4 т1сийри жа2ынан 3а2аннан т5мен болма2ан адам. Ол yit-жылы ту7ылып, ru жасына киргенде ueq-жылы wu-февральда 5лген. №ойыл2ан естеликте оны4 5мириндеги ислеген ерликлери ту7ралы жазыл2ан.
e. Бильге 3а2ан естелиги жо3арыда к5рсетилген К6лтегин естелиги менен бирге Кошо-Цайдам та7 алабында К6лтегин естелигинен бир километрдей 3ашы3лы3та орналас3ан. Бильге-3а2ар жо3арыда айтыл2ан К6лтегини4 а2асы, ол yie-жылы ту7ылып, uet-жылы 5лген. Могилян ямаса Бильге-3а2ан yoi-жылы шад (Т6рк 81м уй2ыр 3а2анлы3ларында2ы жо3ары 1скерий-административлик ата3ларды4 бири) бол2ан, ал uqy-жылы 3а2ан бол2ан. Бул ту7ралы естеликти4 5зинде де айтыл2ан. Бильге 3а2ан естелиги 5зини4 сырт3ы т6ри 81м безили7и жа2ынан К6лтегин естелигине ж6д1 у3сас, мазмуны жа2ынан да жа3ын, 81тте айырым жа2дайларда бирин екиншиси т1кирарлап отырады. К5рсетилген естеликлерди4 еке7иде Мон2олия халы3 республикасында2ы е4 д1слеп табыл2ан жайларында са3ланба3та.