Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

!ЖИНИЯЗ АТЫНДА"Ы Н%КИС М!МЛЕКЕТЛИК ПЕДАГОГИКАЛЫ№ ИНСТИТУТЫ
№ара3алпа3 тили 81м 1дебияты tqrqe00 31нигелиги

«№ара3алпа3 тилини4 тарийхый грамматикасы» п1ни бойынша

ЛЕКЦИЯ ТЕКСТИ

Oqıtıwshı: Н.Турабаева
No`kis-2010
q-лекция. Тарийхый грамматика курсыны4 ма3сети 81м 7азыйпалары. Орхон-Енисей жазы7ы естеликлерини4 3ара3алпа3 тилине 3атнасы

Т6ркий тиллерини4 бизге жетип келген е4 1ййемги жазы7 естеликлери болып есаплан2ан 1ййемги т6рк жазы7ыны4 ямаса Орхон-енисей естеликлери материаллары 3ара3алпа3 тилини4 тарийхын сондай-а3 3ара3алпа3 хал3ыны4 5зини4 тарийхын 6йрени7де де ба8алы дереклерден есапланады. !ййемги т6рк жазы7 естеликлерин илимий 1дебиятларда бирде руналы3, бирде Орхон-енисей жазы7ы естеликлери деп 81рт6рли атап келди. Оны4 себеби жазы7ы бар д1слепки тасларды тап3ан адамлар, оны4 3андай жазы7 екенин, 3айсы халы33а тийислилигин билмей, тек хатты4 т6рине 3арап руна2а уса2ан (руна-1ййемги герман жазы7ы) жазы7 деп атап жиберген. Ал Орхон-енисей жазы7ы деп сол естеликлерди4 табыл2ан орынларына байланыслы атап келген.

!ййемги т6рк жазы7 естеликлери 8а33ында2ы ма2лы7матлар Россияда Петр биринши заманларынан-а3 баслап пайда болды. XVII 1сирди4 ая2ында, XVIII 1сирди4 басларында Сибирьди изертле7ши илимпазлар т1репинен бай3ал2ан Енисей д1рьясы алапларында таслар2а ойып жазыл2ан белгисиз бир жазы7лар ж5ниндеги хабарлар илимий 1дебиятта к5рине баслады. Руналы3 жазы7ы бар «Орхон тасы» ту7ралы е4 биринши qyoy-qyou-жыллары Тоболь жерини4 тура3лы жазы7шысы, Сибирьди4 атласын д6зген адам Семен Ремезов деген киси хабарлайды. Сондай-а3 жумба3 жазы7лы тасларды е4 биринши аш3анларды4 бири quqe-quww-жыллары Сибирьде жаса2ан, тут3ын2а т6скен швед офицери Иогани Страленберг (Табберт) болды. Мине сол адам бул жазы7ды «Руналы3 жазы7» деп атады, оны4 берген бул атамасы ж6д1 дурыс болмаса да, ол со42ы д17ирлердеги илимий 1дебияттан беккем орын алды 81м илимий терминология2а айналды.
Бул естеликлер XVII 1сирден баслап м1лим болы7ына 3арамастан к5п 7а3ытлар да7амында 8ешким оны о3ый алмады, оларды е4 биринши болып qioe-жылы Дания алымы профессор Вильгельм Томсен о3ыды. Оннан с1л кейинирек рус алымы академик В.В.Радлов о3ыды 81м биринши болып К6лтегин естелиги 81м бас3а да бир 3атар естеликлерди4 а7дармасын берди. Усы д17ирден баслап 1ййемги т6ркий тиллерди 6йрени7 тюркологияны4 5з алдына б5лек бир тара7ы болып 5сип шы3ты.
Руналы3 жазы7ы бар VI-VIII 1сирлерде жазып 3алдырыл2ан к5п санлы таслар со42ы гезлери Мон2олиядан, №аза3станнан, Алтайдан, Якутиядан, Хакасиядан, Тувадан 81м бас3а да к5п жерлерден табылып, оларды4 тилин 6йрени7 бойынша 7атанлас 81м шет ел алымлары т1репинен к5п илимий жумыслар жазылды. Оларды 6йрени7 бойынша В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, С.Е.Малов, И.А.Батманов, В.М.Насилов, Ю.Немет, В.Котвич, Г.Рамстедт, В.Банг, Х.Н.Оркун, А.Габэн, А.М.Щербак, Г.Айдаров, Э.Фазылов 81м бас3алар 6лкен жумыслар жазды.
Т6ркий тиллерини4 тарийхын 6йрени7 бойынша 18мийетли к5п материаллар С.Е.Малов т1репинен жыйналып басылып шы2ып, онда к5пшилик жазба естеликлерди4 тил 5згешеликлери 8а33ында характеристика берилди. Атап айт3анда бурып шашылы43ы болып ж6рген бул 1ййемги т6рк жазы7ы естеликлерин ж1млеп басып шы2ар2ан С.Е.Маловты4 6лкен 6ш китаптан ибарат капиталлы3 мийнетлерини4 жары3 к5ри7и бул естеликлерге 6лкен 3ызы2ы7шылы3ты пайда етти 81м к5п илимий жумыслар2а жоллама берди.
!ййемги т6рк ямаса Орхон-енисей естеликлери к5рсетилген д17ирлердеги т6рк 3а2анларыны4 81м айырым батырларыны4 ислеген ислерин жазып орнатыл2ан естеликлер. Олар 1ййемги т6рк 3а2анлы2ыны4 батыс б5лимине я2ный орта азиялы3 б5лимине кирету2ын т6ркий 317имлерини4 тарийхын 81м оларды4 тиллерини4 тарийхын 6йрени7де де тийкар2ы материалларды4 бири болады 81м олар усы т6ркий халы3ларды4 улы7ма м6лки болып есапланады. Демек бул естеликлерди4 материаллары 3ара3алпа3 тилини4 тарийхын 6йрени7 ушын да материал болып хызмет ислейди.
!ййемги т6рк жазы7ыны4 естеликлери о2ада к5п санлы. Оларды излеп табы7, тилин изертлеп илимий айланыс3а 3осы7 усы к6нге дейин да7ам етип атыр. №ара3алпа3 тили тарийхыны4 очерклерин жазы7да 1ййемги т6рк жазы7ы естеликлерини4 ишинен т5менлегилерди4 тилини4 3ара3алпа3 тилине 3атнасын бай3ап к5ри7 н1зерде тутылды.