Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

u-лекция. XVIII-XIX 1сирлердеги жазба естеликлер тилини4 морфологиясы


Атлы3. Атлы3ларды4 ата7ыш с5злерден жасалы7ы. Атлы3лар ата7ыш с5з т6бирлеринен т5мендеги аффикслерди4 ж1рдеми менен жасалады.
лы3, -лик аффикслери. Гейпара жа2дайларда т6бир с5злерди4 5згешеликлерине 3арай бул аффикслерди4 86жжетлерде лу3, -лук, -лу2, -луг вариантлары да гезлеседи. Бул аффикслер т6бир с5злерге жал2анып мынадай м1нидеги атлы3ларды жасайды`
q) Абстракт м1нили атлы3лар` Ту2рылы3 6зр1 бил1м1н~ 5зимни4 тириклигимни~ разылы3 тапдуруб йиб1рг1йсиз~ шадлы3ны4 мыпды4 бири йо3~ 1дилликин1 ырзаман, зорлы33а ырза эм1см1н т.б.
чы, -чи, -шы, -ши аффикслери к1сип ийесин билдирету2ын атлы3ларды жасайды` ол элчилэри4из сиз1 3айтарулуб йиб1рилди. Арада элши й6рс6нлар~ йерл1римизни экк1н йарымчы адамларымыз~ !лл1к1 к5кчи то3уз батман, жу7азчылар №алмырад ил1 Иахшымырад т.б.
даш, -лас аффикслери менен жа3ынлы3ты, ту7ыс3анлы3ты 81м шериклик м1нисин билдирету2ын атлы3 с5злер жасалады` ара2а элчи салыб 3арындаш болалы~ ш6б81л1сдин сорамай сыртдан 3ыл2ан битимг1 ырза эм1см1н т.б.
дар, тар аффикслери к1сип ийесин билдирету2ын атлы3 жасайды` б1рч1 Ру7сийаны4 к6лли 86кимдары~ Йолдашны4 3остарларына т.б.
к1ш аффикси 86жжетлерде сийрек ушырасып, ол да к1сип атын билдирету2ын атлы3 жасайды` с1рк1шлик эт6б~ жапак1ш т.б.
г5й аффиксиде сийрек ушырасады~ растг5йлиги учун~ бий867д1йг5йл1р т.б.
г1р, -к1р аффикслери к1сип ийесини4 атын билдирету2ын д5ренди атлы3ларды жасайды` ара2а са7даг1р й6рс6нл1р~ да7аг1р 3аза3 тапылмады~ йаз2у7чы 3ызм1тк1р у2лу4ыз т.б.
дан аффикси атлы3 с5зге жал2анып атлы3 жаса7ы сийрек ушырасады~ 86рметл6 31дирдан бол2у7чы~ 31л1мдан алыб келг1йсиз т.б.
ча3 аффиксини4 жал2аны7ы менен затты4 атамасын билдирету2ын атлы3 жасайды. Бундай атлы3ларда 86жжетлерде сийрек гезлеседи` онбир тиллалы3 546рмонча3 бар т.б.
-хана аффикси, бул парсы-т1жик тиллеринде «6й, жай, б5лме» м1нисиндеги с5з болса да, ол т6ркий тиллеринде орын атын билдирету2ын атлы3 жаса7шы аффикске айлан2ан. Ол 86жжетлерде де усындай функцияда 3олланылады` м1кт1бхана 71 2айры чы3ымлар учун т.б.
-нам1 аффикси де парсы-т1жик тилиндеги «хат, китап» м1нисиндеги с5з болып, ол 3ара3алпа3 тилинде сондай-а3 86жжетлерде де к5бинесе араб, парсы тиллеринен кирген с5злерге жал2анып белгили бир 86жжетти4 атын билдирету2ын атлы3лар жасайды~ бул с1ламнам1 мар8ум болунды~ r инчи а7ылыны4 фу3араларынды4 арзанам1~ w инчи а7ыл а3са3алы2ы э ламнам1~ назамн1н1мни4 wy инчи бабы2а му7афы3 т.б.
3ор (-хор) аффикси «же7ши, иши7ши» м1нисиндеги парсы-т1жик с5злерини4 т6ркий тиллеринде аффикске айлан2ан т6ри болып, 86жжетлерде «3ор» формасында 3олланыл2ан. Бул да к1сип атын билдирету2ын атлы3 жасайды~ аб (су7) аб3ор~ ш6б81л1с аб3орды4 сормай т.б.
хат аффикси. «Хат» с5зи 5з алдына белгили бир м1ниге ийе болы7ына 3арамастан 86жжетлерде жо3арыда к5рсетилген «нам1» аффиксини4 варианты сыпатында атлы3 жаса7шы аффикс ролинде 3олланыл2ан. Оны4 ж1рдеми менен ата7ыш сондай-а3 фейил т6бирден де атлы3 жасалады` арзахатымызда2ы~ йарлы3 хатымызды 3айтарыб берс14из~ 3азыхатлы мал~ ф171ск1 йаъный ча3ыру7хатт.б.
-ыйй1, -ийй1. *6жжетлерде бул аффикслерди4 жал2аны7ы менен елди4 атын билдирету2ын атлы3 с5злер жасалады` 3ара3алпа3ийаны4 ийшаны~ Урусий1//Русийй1 улу2лары йарлы2 д1ркар дег1ни с1б1бли~ №ара3алпа3ийй1 71 3аза3ийй1 71 5збекийй1 71 т6ркм1нийй1 арасында2ы уламаларны4 ра7айаты бирл1 т.б.
най аффикси. Бул рус тилини4 т1сийринен келип шы33ан 3убылыс. Гейпара рус тилинен кирген сондай-а3 т6пкиликли 3ара3алпа3 с5злерине жал2анып к1сип, хызмет ийесини4 атамасын билдирету2ын с5злерди жасайды` 86рм1тл6 бол6снай а2амыз №азыбекк1~ ойазеай 81кимлери~ Сырд1рйв 71л1йатыны4 71й1ннай г6бирнатыры~ ауулиай исбийск1 йазыб т.б.