Лекция тексти oqıtıwshı: Н. Турабаева No`kis-2010

r. Енисей естеликлери к5п санлы майда жазы7лардан ибарат болып, оларда тарийхый 7а3ыялар ж5нинде бир тутас ма2лы7мат берилмейди, олар тек 3ыс3а, бир неше 3атардан турату2ын 6зиндилер т6ринде са3лан2ан. Бул естеликлер Туба АССРны4 Хакас автоном областыны4 айма3ларынан, Енисей д1рьясыны4 бассейнинде жайлас3ан Краснодар крайыны4 Минусинск районынан 81м бас3а да орынлардан табыл2ан. Оларды4 биразы 81зирги 7а3ытта 5злерини4 табыл2ан орынларында, ал биразы Минусинск, №ызыл 81м Ленинград музейлеринде са3ланба3та.
t. Т6с жоры7 китабы. Бул китап Шы2ыс Т6ркистаннан Яр-Хото деген жерден табыл2ан, руна жазы7ы менен емес, ал уй2ыр жазы7ы менен жазыл2ан. Китапты4 бас бети жо2ал2ан. Онда диний т6синиклер бойынша адам т6синде нении к5ргенине 3арап оны4 5миринде не болату2ынын болжа7 ту7ралы айтылады. Бул естелик уй2ыр 81риби менен жазыл2анына 3арамастан, 5зини4 тили бойынша руна жазы7ыны4 ямаса Орхон-енисей жазы7ыны4 естеликлерине жа3ын екенлиги алымлар т1репинен аны3лан2ан.


w-лекция. Орхон-Енисей естеликлери тилини4 3ара3алпа3 тилине фонетикалы3 тара7ында2ы 3атнасы

Орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилин, 1лбетте, барлы3 т6ркий тиллерди4 тийкары деп айты72а болмайды. Т6ркий тиллерини4 тарийхый ра7ажланы7 жолында2ы 1ййемги т6рк д17ири деп аталату2ын бул д17ирди4 5зинде т6ркий тиллерини4 бир неше топар2а б5линип ажырал2анлы2ы м1лим. М1селен сол гезлерди4 5зинде р- тиллери я2ный, бул2ан, хазар тиллери, д/т, с/з тиллери я2ный 1ййемги уй2ыр 81м 1ййемги 3ыр2ыз тиллерини4 б5лингенлиги сондай-а3 й-тиллерини4 ямаса 3урамынан со42ы гезлери 3ара3алпа3 тили 5сип шы33ан 3ыпша3 тиллерини4 5з алдына б5лине басла2аны м1лим.

Соны4 менен бирге сол д17ирлерди4 5зинде Орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде бир неше с5йлем (наречие), бес-алты диалект 81м онла2ан говорлар менен подговорларды4 бол2анлы2ы аны3ланды. Соны4 ушын бул жазба естеликлерди4 тилини4 ана7 яки мына7 тилге 3атнасын бай3астыр2анда жо3арыда к5рсетилген жа2дайларды есап3а алы7 керек. Деген менен бул естеликлерди4 материаллары 81зирги айырым т6ркий тиллерди4 5сип ра7ажланы7 жолларын 6йрени7де ба8алы ма2лы7матлар береди.
Орхон-енисей жазы7 естеликлеринде да7ыслы сеслерди4 3урамы сегизден турады. Олар мыналар` а, э, (е), ы, и, о, 5, у, 6. Естеликлердеги да7ыслы сеслерди4 бул 3урамы 3ара3алпа3 тили ушын да тарийхый к5з-3арастан характерли 3убылыс. *1зирги 3ара3алпа3 тилинде да7ыслыларды4 3урамы улы7ма он бир фонемадан тур2ан менен, оларды4 тийкар2ы 3урамы сегиз сестен турады, ал 3ал2ан 6ше7и болса 3ара3алпа3 тилини4 фонетикалы3 системасына органикалы3 т6рде си4беген со42ы д17ирлерде 3осыл2ан сеслер.
«А» фонемасы Орхон-енисей жазы7ы естеликлеринде де 3ара3алпа3 тилиндегидей 3ыс3а да7ыслы, ж6д1 тура3лы фонема. М1селен ада3-айа3` Т6рк будун ада3 3амашты «Т6рк хал3ы (к5п ж6ристен) ая2ын талдырды» (Мог., e0)~ апам «бабам» (КТб., qe)~ ай «ай» (Гкн. q0w).
«Э» фонемасы естеликлерде 3ара3алпа3 тилиндеги «е» фонемасына с1йкес келеди` эки «еки» (Мог., wt)~ элим «елим»~ элиг йыл исиг, к6чиг бермис «елли жыл исин, к6шин берди» (КТб., i), эсидип «еситип» (Т№., et).
«Ы» фонемасы да 3ара3алпа3 тилиндегидей с5злерде барлы3 поэзияларда 3олланылады. М1селен` улыс «улыс, ел» (КТб., tw)~ 3ыр2ыз «3ыр2ыз» (Мог., wy)~ 6ч элиг йашымда адырылдым бэн «мен отыз 6ш жасымда айырылдым» (Ен.ПТ., re).
«И» фонемасы к5рсетилген Ы да7ыслысыны4 тил алды варианты сыпатында 3олланылады. Мысалы` у3ы3 бир «бир» (Мог., wo)~ ьили4лэр (Гкн., q0q)~ Билгэ Тону3лу3 бэн 5з6м Таб2аш или41 3улунум «Мен билге Тону3у3 Таб2аш» (№ытай) елине «т1рбияландым» (Т№., q).
«О» фонемасы естеликлерде 5зини4 3олланылы7ы жа2ынан 3ара3алпа3 тилиндегиге у3сас. М1селен, ол сабы2 алып «ол с5зди алып (иы4лап)» (КТм., u)~ бэ46 таш то3ытым «м14ги (естелик) тас орнаттым» (Мог., qt)~ Элим о2урунта с6 бол6п «елимни4 5миринде (к5п) урыс болып» (ЕнПТ., wy)~ к6н йана эдг6 бол6р «кейин ж1не жа3сы (ийги) болар» (Гкн., io).
№ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы к5рсетилген да7ыслыны4 тил алды жубайы сыпатында «%» фонемасы 3олланылады. Мысалы` Сини таб2ачу2 5л6ртэчи тирм1н «сени таб2ашты 5лтирмекши диймен» (Т№.q0)~ 5зиме бунча «5зиме сонша» (Мог., Ха qt)~ анча ичр1ки будун к5п ма4а к5р6р «онда2ы ишки халы3ты4 барлы2ы ма2ан ба2ынады» (КТм., w)~ тэ4ридэки к6ндэ йэрдэки элимэ б5кмэдим «к5кдеги к6нге, жердеги елиме тоймадым» (ЕнПТ, ww).
«у» фонемасы Орхон-енисей естеликлеринде жалпы 3ара3алпа3 тилиндегидей, бира3 3ара3алпа3 тилинде бул фонема «О» типиндеги «у» 2а жа3ын фонема екини м1лим. Уй2ыр Элтебер й6зч1 эрин (илгэр6 тэзип барди) «Уй2ыр Элтебер ж6зше адамы менен шы2ыс3а 3арай 3ашты» (Мог. eu)~ Ол сабун эсидип, т6н йээ удус3ум кэлмэз эрти, ол урсу3ум кэлмэз эрти «Ол с5зин еситип т6нде 86ш уй3ым келмес еди (к6ндиз) отыр2ым келмес еди» (Т№., ww)~ Эдиз будун анта 5лти «Эдиз хал3ы сонда 3ырылды» (№Тб., rб)~ Турунайа 3уш т6шнэкинэ 3онмуш «Тырна 3ус 5з жолдасларыны4 жанына барып 3онды» (ГКн., or).
«:» фонемасы 3ара3алпа3 тилиндегидей «у» фонемасыны4 тил алды жубайы болып, 3олланы7 т1ртиплери де тилимиздеги р17иште ушырасады. Мысалы` :ч о2уз с6си, баса келти «:ш о2уз 1скери басып келди» (Мог., ew)~ бир т6мен а2ы, алтун к6м6ш кэргэксиз кэл6рти «бир т6мен (он мы4) сыйлы3 алтын есапсыз г6мис 1келди» (КТб., tw)~ элим 6ч6н «елим ушын» (ЕнПТ., re)~ С6си алту б64 эрмис, биз эки бу4 эртимиз «1скери алты мы4 екен, биз еки мы4 адам едик» (Т№., qy)~ Солай етип Орхон-енисей жазы7ы естеликлери тилинде т5рт графикалы3 белги ар3алы жо3арыда2ы сегиз фонема берилген.
Орхон-Енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде да7ыслыларды4 созылы43ылы2ы графикалы3 т6рде к5рсетилмейди. Со2ан 3арап бул 3убылысты4 1ййемги т6рк тиллеринде болма2анлы2ы к5ринеди. Бул жа2дай, негизинен, 3ара3алпа3 тилини4 фонетикалы3 системасы ушын да т1н.
Сингармонизм 3убылысы Орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде орын ал2ан, бунда да 3о4сылас бу7ынларды4 бир-бирине лингваль дус кели7и типик 3убылыс болып жийи ушырасады. №ара3алпа3 тилиндегидей да7ыслы сеслерди4 гармониясы естеликлерде де ези7лик 81м еринлик 6нлеси7 т6ринде гезлеседи. Ези7 6нлеслигинде Орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде де с5злер я тил алды да7ыслы ямаса тил арты да7ыслыларынан 3уралады. Тил арты да7ыслыларынан ибарат бол2ан с5злерге мысаллар` 3а2анлы2 б6д6н эртим, 3а2ыным 3аны «3а2ынлы халы3 едим, (3а2аным 31не)» (№Тб., o)~ Ту2 ат №удру3ун т6г6п «ту7 ат 3уйры2ын т6йип» (ГКн., uu)~ Тил алды да7ыслыларынан 3урал2ан с5злер` нэ4 эрсэр, 5лт6ртэчи – 3алай етсе де 5лтирмекши (ТК wq)~ элим 6ч6н «елим ушын» (ЕнПТ., re) т.б.
Ерин 6нлеслиги процессии 3ара3алпа3 тилиндеги сыя3лы, Орхон-енисей жазы7ы естеликлери тилинде 3ысы3 да7ыслыларды4 еринлеси7и актив 3убылыс. Бундай жа2дайда аффикслерде келету2ын да7ыслылар жабы3 бу7ынларда к5бирек, ал ашы3 бу7ынларда азыра3 еринлеседи. Мысалы` 5л6р «5лтир» (КТБ., q0)~ к5р6р «к5рер» (КТм., w) т6г6п «т6йип» (ГКн., uu)~ куш64 «3усы4» (ГКн., yu)~ болту «болды» (ГКн., q00)~ будуну «хал3ы» (ЕнПТ., qq). Бундай фонетикалы3 5згешеликлерден 3ара3алпа3 тили ушын характерли екени м1лим. Айта кетету2ын н1рсе, бундай 3убылыслар 81зирги 3ара3алпа3 халы3 с5йле7 тилинде де жийи бай3алады.
Естеликлердеги с5злерди 81зирги 3ара3алпа3 тили менен салыстырып 3ара2анымызда 3ара3алпа3 тилини4 с5злик 3урамында2ы айырым сеслерди4 т6сип 3алату2ыны, ямаса бир 3атарларыны4 алмасып 3олланылату2ынын к5ри7ге болады. Бул, 1лбетте, сол д17ирлердеги т6ркий тиллеринде орын ал2ан диалектлик с5йлесим айырмашылы3ларды4 изи болы7ы менен бирге 3ара3алпа3 тилини4 5з алдына тил болып 31липлескенге дейинги 5сип 5згери7 процесслерини4 белгиси деп 3ара7 м6мкин. Бул жазы7 нус3аларды4 тилинде к5п 2ана да7ыслы сеслерди4 бири екиншиси менен орын алмасып кели7 фактлери орын ал2ан. М1селен, а/и` йигирми-жигирма` й6з беш ингирма «Ир ж6з он бес» (ЕнПТ., iw)~ а/о` анта-онда` анта ичрэки будун «онша иштеги халы3» (№Тм., w)~ а/у` турур-турар` турур тир «турар деди» (Т№н., wr)~ е/и` мысалы` илиг будун эртим илим амты 3аны «елли халы3 едим, енди елим 31не» (№Тб., o)~ нэ 3а2ан3а исиг к6шиг бир6рмен «3айсы 3а2ан2а исимди к6шимди беремен» (№Тб., o)~ и/6` илгэр6 «илгери» (№Тб., qe)~ у/6` 6ч6н-ушын` Т14ри к6чоирт6к 6ч6н «Т14ири к6ш бергени ушын» (№Тб., qw)~ ы/у` алту-алты` с6си алту бу4 эрмис «1скери алты мы4 екен» (ТК., qy)~ 3онтурмыс-3ондырмыс` Тэмир 3апы23а тэги 3онтурмыс «Темир 3апы2а дейин 3ондырды» (№Тб., w) т.б.
Солай етип, да7ыслылар тара7ында 1ййемги т6рк естеликлери менен 81зирги 3ара3алпа3 тилини4 да7ыслылар 3урамын салыстырып 3ара2анымызда гейпара айырмашылы3лар болып, олар 3ара3алпа3 тилинде со42ы д17ирлерде пайда бол2ан бир 3атар фонемалардан ибарат. Ал тарийхый тур2ыдан алып 3ара2анымызда бул к5рсетилген жазба естеликлерде 3ара3алпа3 тилини4 да7ыслылар системасыны4 негизин к5ри7ге болады.
Орхон-енисей жазы7ы естеликлеринде да7ыссыз сеслерди4 3урамы вариантлары менен 3осып 3ара3алпа3 тилини4 нормалары к5з 3арастан алып 3ара2анымызда м1нили qi фонемадан ибарат болып, ол 3ара3алпа3 тилини4 да7ыссызлар системасыны4 тарийхый жа2дайларына бир 3анша жа3ын келеди. Себеби 3ара3алпа3 тилини4 консонатизми 1де7ир ерте заманларда толы3 31липлескен qr фонемадан ибарат бол2аны м1лим. Егер сол фонеманы4 вариантларын к5зде тутса3 3ара3алпа3 тилини4 ертедеги консонатизм 3урамыны4 орхон-енисей естеликлери менен дерлик бирдей екенин к5ри7ге болады.
Орхон-енисей естеликлерини4 консонатизм 3урамыны4 81зирги 3ара3алпа3 тилини4 5згешеликлерини4 бири бир 3атар да7ыссызларды4 жу7ан 81м жи4ишкелигине 3арай жубайлас болып кели7инде 81м бул 3убылысты4 графикалы3 жа3тан с17лелени7инде.
«З» фонемасы с5злерди4 ортасында 81м а3ырында 3олланыл2аны ушырасады. Мысалы` то3уз-то2ыз` йана то3узон 3он утмуш «ж1не то3сан 3ой утты» (ГКн., rr)~ узунтонлу2 «узын тонлы» (Гкн., er)~ к5зи к5рти «к5зи к5рди» (Мог., w)~ №ыр2ыз бирлэ «3ыр3ыз бенен» (Мог., wy).
«М» фонемасы тийкарынан ал2анда с5злерди4 басында сийрек, аз му2дарда, ал с5злерди4 ортасында 81м а3ырында актив 3олланылады. Мыс` К6м6ш «г6мис» (Мог., Хб qq)~ о2лыма алы бэртим «улыма алып бердим» (Мог., Хб q0)~ т1гэлим тидим «тийейик дедим» (Т№., eo)~ му4лу2 ол «Му4лы бул» (Гкн., er).
«Н» фонемасы Орхон-енисей естеликлеринде де 5з алдына толы3 31липлескен сес, с5злерди4 ортасында 81м а3ырында ушырасып, поэзиялы3 3олланы7 принципи бойынша 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей. Мысалы` та4 та4ладу «та4 атты» (ГК., eo)~ анча били4лэр «солай били4лер» (ГКн., ey)~ бу4сыз 3ылтым «му4сыз 3ылдым» (Мог., Хб, qw).
«П» фонемасы Орхон-енисей жазы7ы естеликлеринде с5з басында 3олланылмайды, бул жа2дай 3ара3алпа3 тили ушын да т1н жа2дай. *1зирги 3ара3алпа3 тилиндеги с5з басында бул фонеманы4 3олланылы7ы бас3а тиллерден с5злер 5злестири7 н1тийжесинде ж6зеге келген 3убылыс. Орхон-енисей естеликлери тилинде бул фонема с5з ортасында 81м а3ырында гезлеседи. Мысалы` Апа тар3ан (Адам аты) (ТК., er)~ анта2 алп эрмиш «сондай алп еди» (Гкн., to).
«Ш» фонемасы Орхон-енисей жазы7ларында да 3ара3алпа3 тилиндегидей с5злердеги барлы3 позицияларда я2ный с5з басында, ортасында 81м а3ырында гезлеседи. Мысалы` шад-ата3 (Мог., Ха o)~ кишисин «кисисин, адамын» (Гкн., re)~ йаратмыш «жаратмыш»` т14ири йаратмыш (Мог., Ха qe).
«Ч» фонемасы с5злерди4 барлы3 позицияларында 3олланылады. Мысалы` чиг-халы3 (Мог., wy), анча били4лэр «солай били4лер» (Гкн., ro)~ 6ч6н-т14ри йарыл3аду3 учун «т14ри жарыл3а2аны ушын» (Т3., r0). Ал 3ара3алпа3 тилинде бул фонема к5бинесе «ш» сеси менен алмастырып айтылады, «ч» фонемасыны4 3олланылы7ы 3ара3алпа3 тилини4 с5йлесимлеринде 2ана 81м 3ара3алпа3 тилини4 ески жазба дереклеринде са3лан2ан.
Жо3арыда к5рсетилген фонемалар Орхон-енисей жазы7ы естеликлериндеги жу7ан 81м жи4ишкелиги жа2ынан жубайласы жо3 фонемалар. Ал 3ал2анларыны4 бир 3атарлары 5злерини4 с5злердеги орынларына 3арай жубайларына ийе. Олар мыналар.
«Б» фонемасы с5злерди4 барлы3 позицияларында, к5бинесе с5злерди4 басында 81м ортасында ушырасады. Мысалы` то2дым бэн «мен ту7ылдым» (ЕнПТ., wr)~ 3ан б1ртим «хан бердим» (Т3., e)~ суб «су7» (Мог., et)~ йалбар тир «жалбар дер» (I кап, e0)~ билгэ киси «билгиш киси» (КТм., y)~ исиг к6чиг бир6р «исин, к6шин берип» (КТб., e0) т.б.
«Е» фонемасы орхон-енисей естеликлери тилинде 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей жу7ан да7ыслылар менен 2ана 3олланылады, с5злерди4 ортасында 81м а3ырында ушырасады. Мысалы` таб2ач3а йана ичикди «таб2аш3а ж1не ба2ынды» (Т№., w)~ Чу2ан эр о2лу «гедей кисини4 улы» (Гкн., rt)~ байра2 «байра3» (Мог., ee).
«Г» фонемасы жо3арыда2ы «2» фонемасыны4 жи4ишке варианты болып, 3ара3алпа3 тилиндегидей жи4ишке да7ыслар менен 3атар келип с5зди4 ортасында, а3ырында 3олланылады. Мысалы` билгэ Тону3у3 «билгиш Тону3у3» (Т3., et)~ мэн анта2 к6члигмэн «мен сондай к6шлимен» (Гкн., ew)~ эдг6 алып кисиг «ийги (жа3сы) алп кисини» (КТм., y).
«Д» фонемасы орхон-енисей естеликлери тилинде с5злерди4 ортасында, ал 3ара3алпа3 тилинде бул фонема с5з басында 5злестирилген с5злерде гезлеседи. Мысалы` будун «халы3» (Т3., q)~ эдг6 «ийги, жа3сы» (Мог., eo) т.б.
«Й» фонемасы орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде с5злерди4 барлы3 позицияларында ушырасады. Мысалы` йуз «ж6з» (ГКн., ro)~ йо3, йыл «жо3 жыл» (ЕнПТ., wr)~ йара3лы2 «жара3лы» (КТб., ew)~токузунч ай (КТб., te)~ буйуру3 «буйры3» (КТб., re) т.б. Орхон-енисей жазы7ы естеликлерини4 тилинде «Й» фонемасы 3ара3алпа3 тилиндегидей «Ж» фонемасыны4 да хызметин ат3арады, сонлы3тан ол с5злерди4 бас позициясында жийирек 3олланылады. №ара3алпа3 тилинде бул фонемаларды4 бири екиншисин алмастыры7 1ййемнен орын ал2ан 3убылыс болып, ол тилимизге ана7 яки мына7 тиллерди4 т1сир жаса7ынан емес, ал 1ййемнен бар, 3ара3алпа3 тилини4 т1биятына т1н конгломератлы3 3убылыс екени 3ара3алпа3 тилини4 фонетикалы3 5згешеликлери ушын типик жа2дай екенин айт3ан ма3ул.
«№» фонемасы с5злерди4 барлы3 позицияларында ушырасады, 81зирги 3ара3алпа3 тилиндегидей, жу7ан да7ыслылар менен 3олланылады. Мысалы` 3ару 5куз, 3омурс2а «2арры 5гиз» 3умырс3а (Гкн., wo)~ т6п6т 3ан3а «Тибет 3ан2а» (ЕнПТ., tu).
«№» фонемасы жо3арыда2ы «3» фонемасы менен вариантлас фонема сыпатында барлы3 позицияларда да ушырасады, жи4ишке да7ыслылар менен 3олланылады. Мысалы` к6н «к6н» (Мог., e0)~ эки 5куз «еки 5гиз» (Гкн., ei)~ т6рк будун «т6рк хал3ы» (Т3., w).
«Л» фонемасы орхон-енисей естеликлеринде с5з басында ж6д1 сийрек, к5бинесе с5злерди4 ортасында 81м а3ырында 3олланылады. Мысалы` ла2зын «до4ыз» (Мог., Ха q0)~ алтун «алтын» (Тк., ew)~ 3улун «3улын» (Гкн., ey)~ ол ат анта т6сди, «ол ат сонда 5лди» (КТб., rr)~ билигсиз 3а2анолурмыс «билимсиз 3а2ан отыр2ан» (КТб., t).
«Н» фонемасы с5з басында сийрек, ал с5злерди4 бас3а позицияларында жийи ушырасады. №асында2ы да7ыслы2а байланыслы жу7ан 81м жи4ишке вариантларда 3олланылады. Мысалы` нэ 3а2ан3а исиг кучиг бир6рмэн тир эрмис «3айсы 3а2ан2а исимди, к6шимди берермен деди олар» (КТб., o)~ 3ыз, кэлинлэрим «3ыз, келинлерим» (ЕнПТ., qo)~ экинти к6н «екинши к6н» (Т3., r0)~ онынч «оныншы» (Мог., Ха q0).
«Р» фонемасы Орхон-енисей жазы7ы естеликлери тилинде 3ара3алпа3 тилини4 т6п с5злериндеги сыя3лы с5злерди4 ортасында 81м а3ырында ушырасады. Мысалы` арту3 эрта «арты3 еди» (Т3., r0)~ йир «жер» (КТб., ww)~ бар «бар» (Т3., tu).
«С» фонемасы с5злерди4 барлы3 позицияларында ушырасады. Бул фонеманы4 да жу7ан 81м жи4ишке вариантлары бар. Мысалы` с6чиг сабы4а (с6шик, мазалы с5зине) (КТм., y)~ эсэн тукэн «есен-т6ел» (Гкн., r0)~ Илтэрис 3а2ан «Илтэрис 3а2ан» (Т3., yq)~ бас (Та3., wy)~ санчды «шанышты» (КТб., rw)~ йыл3ым сансыз эрти «жыл3ым сансыз еди» (ЕнПТ., ir)~ ол эки киси «ол еки киси» (Т3., q0) т.б.
«Т» фонемасыны4 да орхон-енисей естеликлери тилинде 3атты 81м жумса3 еки варианты бар. Барлы3 позициялар ушын да характерли. Мысаллар` тэ4ри «т14ири», та2 «та7» (Гкн., wt)~ т5рт «т5рт» (Гкн., rw)` отуз «отыз» (КТм., q)~ ат «ат, исим», бу атымыз Умай бэг «бул бизи4 атымыз Умай бек» (ЕНПТ., te) т.б.
Орхон-енисей естеликлери тилини4 да7ыссызлар системасыны4 характеристикасы улы7ма алып 3ара2анымызда 3ара3алпа3 тили ушын жат емес. Соны4 менен бирге естеликлерде 81зирги 3ара3алпа3 тили менен салыстырып 3ара2анымызда бир 3атар сеслерди4 орын алмасы7ы сыя3лы бир 3атар 5згешеликлерди к5ремиз. Олар т5мендегилер`
М/б. Мысалы` К6л тегин Азман а3ы2 бинин «К6лтегин Азман а2ын минип» (КТб., rt)~ бэн анча тирмэн «мен былай диймен» (Т3., eu), нэкэ 3ор3урбиз «неге 3ор3амыз» (Т3., eo)~ б14к6 «м14ги» (ЕнПТ., yi)~ б14к6 с5зини4 м14к6, м14г6 т6рлери де ушырасады (ЕнПТ., yo) т.б. Бул да7ыссызлардан алмасып 3олланылы7 фактлери 1ййемги о2узлар менен 3ыпша3ларды4 тилине т1н бол2анлы2ы м1лим. Ал бул 3убылыс XVIII 1сирди4 биринши ярымында жазыл2ан 3ара3алпа3 тилини4 жазба естеликлеринде де негизинен ал2анда бетле7 алмасы2ында са3лан2анын к5ри7ге болады. Сондай-а3 бул 3убылысты4 гейпара излери 81зирги 3ара3алпа3 тилини4 айырым с5йлесимлеринде ж6д1 сийрек болса да бар екени бай3алады.
Д\т. Мысалы` бэрти «берди», тиди «деди» (Т3., ei)~ д/н бизни «бизди» (Т3., wo)` ж/й` бир йыл3а биш йолы с646шдимиз «бир жылда бес жола со2ысты3» (№Тб., rr)~ йана «ж1не келди» (Т3., ee)~ 2/3` то3уз «то2ыз» (ЕнПТ., iq)~ 3ыр3ыз будуны2 «3ыр2ыз хал3ын» (№Тб., et)~ г/к` й6к6нт6 «ж6гинди» (Т3., wy)~ ат 3удру3ун т6г6п «ат 3уйры2ын т6йип» (Гкн., uu)~ адырылтым «айырылдым» (ЕнПТ., tt)~ а3 ад2ыры «а3 ай2ыры» (№Тб., ey)~ й/н` 3антайуп «31йтейин» (Т3., ee)~ 3он «3ой» (Гкн., rr)~ 7/2` бо2узланту «ба7ызланды» (Т3., wy)~ с/з` барзун тийди «барсын деди» (Т3., eq)~ келмэз «келмес» (Тк., ew)~ ш/с` санчды «шанышты» (Т3., wi)~ ш/т` экинти «екинши» (КТб., rt)~ ш/ч` кэчэ «кеше, кешип» (Т3., ei).
Келтирилген мысалларда бир 3атар да7ыссыз сеслерди4 5з-ара орын алмасы7ы менен бирге 3ара3алпа3 тили ушын дерлик т1н болма2ан бир 3атар да7ыссыз сеслерди4 дизбеклери де м1селен` нт` экинти «екинши», 3айтайун «31йтейин», лт` адырылтым «айырылдым», ич` санчты «шанышты» уса2ан сес тиркеслери орын ал2ан. Бул 3убылысларды бир 3атар тюрколог илимпазлар ж6д1 ерте д17ирлерден 3ал2ан 3алды3 екенин к5рсетеди. Усы 3убылысты4 гейбир излери 3ара3алпа3 тилинде де, аз да болса гезлеседи, м1селен алтын, 3алта, балта, сар2ылтым, 3ыз2ылтым, ант мулт уса2ан с5злерде орын алы7ы 3ара3алпа3 тилинде ж6д1 ески 3атламларды4 барлы2ын, н1тийжеде тилимизди4 гейпара элементлерини4 ж6д1 ерте заманларда пайда бол2анлы2ыны4 дереги деп 3араса болады.
Орхон-енисей жазы7ы естеликлери тилини4 фонетикалы3 5згешеликлерин 3ара3алпа3 тилини4 фонетикалы3 нормалары менен салыстырып 3ара2анымызда бул естеликлерди4 тилини4 бизи4 тилимиздеги 1де7ир айырмасы барлы2ын, сондай-а3 к5пшилик с1йкесликлерди4 де бар екенлигин к5ремиз. Онда2ы айырмашылы3лар орхон-енисей естеликлерини4 жазылы7 д17ири менен 3ара3алпа3 тилини4 31липлеси7 д17ири арасында2ы уза3 7а3ытты4 изи деп 3ара72а болады.