2.3 Katta maktab yoshidagi kasbiy qiziqishlarning xususiyatlari
Katta maktab yoshida mehnat kasbi uchun jiddiy izlanish boshlanadi, kelajakdagi kasbini belgilash istagi paydo bo'ladi va o'qishga munosabati ongli bo'ladi.
Bu darhol hayot ma'nosini oladi. Katta maktab o'quvchilarining maktab fanlariga bo'lgan munosabati tanlangan. O'rta maktab o'quvchilarining kasbiy yo'nalishi bilan bog'liq qiziqishlar mavjud. Aynan shu yoshda yigit va qizlarning muayyan fanga, bilim sohasiga, faoliyat sohasiga o'ziga xos barqaror qiziqishlari aniqlanadi.
Katta maktab yoshidagi bunday qiziqish shaxsning kognitiv va kasbiy yo'nalishini shakllantirishga olib keladi, kasb tanlashni, o'qishni tugatgandan keyin yigit yoki qizning hayot yo'lini belgilaydi. Bunday kasbiy qiziqishning mavjudligi tegishli sohadagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga doimiy intilishni uyg'otadi.
Yoshning asosiy vazifasi: kasbiy o'zini o'zi belgilash. Shaxsning asosiy yo'nalishi uning kelajakka intilishi, hayot yo'lini tanlashi bo'ladi. Ya'ni, bola tanlov qilish (tanlash), o'z qobiliyati va moyilligini tushunish, kelajakdagi kasb haqida tasavvurga ega bo'lishi va tanlangan sohada professional mukammallikka erishishning aniq usullariga ega bo'lishi kerak.
Maktabning oxiriga kelib, bola quyidagilarni bilishi kerak:
O'z hayot rejalaringizni tuzing
ularni amalga oshirish vositalarini izlash;
· o'z-o'zini anglashning o'sishidan dalolat beruvchi siyosiy, estetik, axloqiy ideallarni rivojlantirish.
Kasbiy o'zini o'zi belgilashga tayyorlik, faoliyat turi sifatida, erta yoshlik davrida paydo bo'ladi, ya'ni. o'smir, birinchidan, asosiy faoliyat turlarini amalda o'zlashtirgan bo'lsa, ularni o'z oldida turgan vazifalar kontekstidan kelib chiqib, birlashtirishga o'rgansa, ikkinchidan, kasbiy mehnat faoliyatiga e'tiborni shakllantirishning ma'lum darajasiga erishadi. U nafaqat tushunishi, balki ushbu faoliyatga bo'lgan ehtiyojni kelajakdagi mavjudligining asosiy manbai sifatida qabul qilishi, yaqinlashib kelayotgan mehnat shartnomasi bilan shaxsiy huquq va erkinliklarining cheklanishi muqarrarligini bilishi, taqqoslash qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. uning fazilatlari bilan professional ishlaydigan odamlarning fazilatlari, u har qanday kasbiy malakani olishni xohlashi kerak. Bularning barchasi, agar o'smir ijtimoiy amaliyot talab qiladigan kasbiy faoliyat sohalarini etarli darajada bilsagina mumkin. O'smirning ijtimoiy muhiti (ota-onalar, do'stlar, o'qituvchilar va boshqalar) har bir shaxsning kasbiy faoliyatda ishtirok etish zarurligiga nisbatan munosabati ham kam emas. Boshqacha qilib aytganda, kasbiy o'zini o'zi belgilashga tayyorlik o'smirga kasbiy yo'nalish tizimining ta'sirining shaxsan yangilangan natijasidir.
O‘smirlik yoshida kasbiy qiziqishlarga munosabat motivlarining shakllanishi.
Munosabat mezoni va uning ilmiy adabiyotlarda yoritilishi bilan bog‘liq mulohazalarning tadqiq etilishi tadqiqotning maqsad va vazifalarini yanada chuqurroq talqin etish imkonini beradi. Chunki, munosabat tizimini o‘rganmay turib, u yoki bu shaxs faolligini kasbiy layoqatini to‘liqroq tasavvur qilish juda mushkul. Shu boisdan munosabat tushunchasini ilmiy asoslashga yo‘naltirilgan bir qator tadqiqotlar tahliliga e’tibor qaratishni lozim topdik.
Tabiiyki, munosabat tushunchasi keng qamrovli va keng ko‘lamli tushuncha bo‘lib, uning talqini ham shu qadar keng va xilma-xildir. Shu nuqtai nazardan munosabatning turli sohalaridagi ijtimoiy psixologik mezonlari bo‘yicha tadqiqot olib borgan faylasuflar, psixologlar, sotsiologlar, psixofiziologlar, pedagoglar va qator ijtimoiy fanlarning vakillari (B.G.Ananev, G.M.Andreeva, A.N.Bodalev, Sh.R.Barotov, A.S.Begmatov, LS.Vugotskiy, A.G.Kavalyov, I.S.Kon, I.G.Pavlov K.K.Platonov, S.L.Rubinshteyn, V.V.Stolin, E.G‘ozievlar) munosabat kategoriyasining u yoki bu yo‘nalishini ilmiy jihatdan asoslab beradilar. Jumladan, munosabat mezoni faylasuflar talqinida shaxs va borliq o‘rtasidagi ko‘prik sifatida, psixologlar talqinida shaxsning «ichki va tashqi» faoliyati o‘rtasidagi hissiy kognitiv va xulq-atvor komponentlari asosida namoyon bo‘luvchi intilishlarning mahsuli sifatida, sotsiologlar talqinida shaxsning ijtimoiy muhitga nisbatan xayrixoxlik yoki norozilikning ifodalanishi sifatida, psixofiziologlar talqinida, shaxs oliy nerv faoliyatini aks ettirish vositasi sifatida, pedagoglar talqinida esa, o‘quvchining o‘quv topshiriqlarini «bajonidil» (ixtiyoriy qiziqish orqali) yoki majburan (yuzaki) bajarishga bo‘lgan intilishlarning mahsuli sifatida e’tirof etiladi. O‘quv faoliyati esa xuddi shu tadqiqiy yo‘nalishlarga tayanadi va shaxs faoliyati tarkib topishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, hozirgi kunda shaxsga sub’ektiv munosabat muammosini ijtimoiy jihatdan turmushda qaror toptirish uchun «odam-inson-shaxs-induviduallik-sub’ekt-komillik» ierarxiyasiga rioya qilish, shaxsga sub’ektiv munosabat, ya’ni unda robot sifatida barcha xususiyatlarni bir tekis shakllantirish mumkin, degan xato nazariyadan voz kechish, «sub’ekt-sub’ekt» aloqasini vujudga keltirish, har kanday sub’ekt – shaxs, lekin har qaysi shaxs sub’ekt emasligi muammosini yechish, shaxs sub’ekt bo‘lishi uchun mustaqillik, shaxsiy pozitsiya, qat’iyatlilik, dunyoqarash va ularni hayotga tatbiq qilish imkoniyati mavjudligini tan olish kabi mulohazalar shaxs munosabatlari motivatsiyasi talqinida muhim o‘rin tutadi. Shu boisdan, munosabatlar motivatsiyasi nafaqat nazariy, balki, lug‘aviy nuqtai nazardan ham olimlarning xilma-xil mulohazalari bilan xarakterlanadi. K.Obuxovskiy motivni «ma’lum faoliyatni yo‘naltiruvchi maqsad dasturi» sifatida talqin qilsa, X.Xekxauzen esa «motiv bu – individ-muhit munosabati doirasidagi yo‘naltirilgan harakatlarni izohlovchi jarayon» ekanligini asoslab beradi. Qator psixologik tadqiqotlarda motivatsiya talqini shaxsning ijtimoiy shakllanishi jarayoni sifatida qaraladi. Jumladan, shaxs motivatsiyasi shaxs ijtimoiylashuvida muhim ahamiyat kasb etadi. Biologik motivatsiyasidan farqli o‘laroq, shaxs motivatsiyasi jamiyat taraqqiyoti ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu esa uning tarixiy o‘zgaruvchanligini tasdiqlaydi Umuman, munosabat motivatsiyasi haqida juda ko‘plab xilma-xil ilmiy mulohazalar yuritish mumkin. Zero, bu jarayon munosabat motivatsiyasini har tomonlama chuqur va to‘liq tahlil qilishning birmuncha murakkab ilmiy jarayoni hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, biz o‘z tadqiqotimizning maqsad-mohiyatidan kelib chiqib munosabat motivatsiyasi tadqiq etilgan ilmiy adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo‘lib talqin qilishni va shu talqin asosida tadqiqot vazifalarini belgilab olishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.
1. Munosabat motivatsiyasi asosida shaxsning qiziqishlari yotadi. Bu qiziqishlarning beqaror yoki barqarorligini ta’minlovchi ichki turtkilar tizimi ma’lum darajada munosabat tizimini ham belgilaydi.
2. Munosabat motivatsiyasiga shaxs yo‘nalganligining u yoki bu darajada ta’siri namoyon etiladi. Ushbu ta’sir jarayonida shaxs yo‘nalganligi va munosabat motivatsiyasi uyg‘unligining ayrim ko‘rinishlari yuzaga keladi.
3. Munosabat motivatsiyasi ma’lum ustanovkalar zamirida ham shakllanadi. Jumladan, o‘quv faolligi bilan bilan bog‘liq ustanovkalar o‘quvchi shaxsi ijtimoiy taraqqiyotiga daxldor omillarini belgilashga xizmat qiladi.
4. Munosabat motivatsiyasi zamirida qadriyatlar ko‘lamining u yoki bu darajadagi ta’siriga ham baho berish mumkin. Chunki, har qanday ijtimoiy munosabatda ma’lum darajada qadriyat omillari yotadi. Bu omillar shaxs ijtimoiy taraqqiyotida muhim o‘rin egallashi tayin.
A.V.Petrovskiy (1983)ning fikricha, qiziqishlar shaxsni bilim va tushunchalardan qoniqishga bo‘lgan faollikka undaydi. B.I.Dodonov (1975) esa qiziqishlarga shaxsni faoliyatga undovchi hissiy faollik sifatida qaraydi. G.K.Cherkasov (1972) tomonidan qiziqish o‘z maqsadlarini amalga oshirish imkoniyatini tanlashga qaratilgan sub’ektning faol munosabati sifatida talqin qilinadi. L.S.Vugotskiy (1984) qiziqishlar hissiyot va iroda imkoniyatlarining mahsuli ekanligini asoslab beradi. Binobarin, qiziqishlar turli olimlarning tadqiqotlarida o‘z ifodasini topganligini alohida qayd etish mumkin. Qiziqishlar bilish jarayoniga oid ehtiyojlar mavjudligining namoyon etilishi sifatida, (A.V.Petrovskiy,
A.N.Leontev, A.G.Kovalev), protsessual va irodaviy-protsessual sifatlar majmui tarzida kasbga yo‘naltirishning manbai sifatida ob’ekt-sub’ekt munosabatlari o‘rtasidagi ehtiyoj uyg‘unligi (S.L.Rubinshteyn) sifatida tadqiq qilinadi.
Umuman, shaxs yo‘nalganligi psixologik adabiyotlarda turlicha talqin qilinsa-da, ularning negizi shaxs yo‘nalganligining asosiy manbai shaxs motivatsiyasi asosida shakllantiruvchi o‘z-o‘ziga, o‘zgalarga va faoliyatga munosabat tizimining shakllanishi bilan bog‘liq ekanligini tasdiqlaydi. Bu esa munosabat va shaxs yo‘nalishi o‘rtasida ma’lum ijtimoiy psixologik mutanosiblikning mavjudligidan dalolat beradi. Zero, G‘arb, ayniqsa, AQSh olimlari tomonidan ijtimoiy ustanovka tushunchasi «attityud» so‘zi bilan ifodalanib, ijtimoiy psixologiya va sotsiologiya faniga shaxsning guruh a’zosi sifatidagi xulq-atvoriga, uning mexanizmlarini o‘rganuvchi ob’ekt sifatida kiritiladi. Jumladan, G.M.Andreeva tomonidan quyidagi 4 ta ilmiy yo‘nalishning belgilanishi o‘quvchi shaxsiga faol-ijobiy munosabatlarni keltirib chiqaruvchi ma’lum psixologik mezonlarni tadqiq qilish imkonini beradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |