Кудрат мусаев таржима назарияси



Download 11,86 Mb.
Pdf ko'rish
bet11/117
Sana01.07.2022
Hajmi11,86 Mb.
#727065
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   117
Bog'liq
Qudrat Musayev. Tarjima nazariyasi asoslari

А кадем ик тарж им а. 
А слиятни илмий тадки к килиш мак­
садида ам алга ош ирилган тарж им а академик тарж им а дейилади. 
Бунда аслиятнинг м азмунигина саклангани холда, шакли эъти ­
бордан деярли четда колади. Ш еърий асарга хос кофия, турок ка­
би ходисалар алохида эътибор билан тикланм айди. Тарж им авий 
матн аслиятнинг таглам асига ухш аш лиги сабабли китобхонга ба­
диий тарж им адек тулаконли эстетик завк бахш эта олмайди.
Бундай тарж им ада аслиятнинг мазмуни тула тикланса-да, 
ун ин г шакли. баён услуби, охангдорлиги. бадиий-тасвирий воси-
27
www.ziyouz.com kutubxonasi


тапар ёрдам ида хосил килинадиган образлилиги, хиссий-таъсир- 
чанлиги йуколади. Д емак, диалектика нуктаи назаридан етакчи 
хисобланмиш мазмун ш аклни курбон килади, окибатда иккаласи 
асосида вуж удга келиш и лозим булган диалектик бирлик, яхлит- 
лик бузилиб, ном утаносиблик ю зага келади.
Госитачи тилдан таржима. 
Кенг китобхон оммасини 
турли хал^ларнинг нодир асарлари билан таниш тириш , 
уларни 
инсоният заковати 
махсули 
булмиш 
юксак 
даражадали пурмантик ф икрлар дунёсидан бахраманд 
килиш масъулияти республикамизда бадиий тарж им а 
ишига 
катта 
эътибор 
каратишни 
талаб 
килмокда. 
Фукароларимиз адабий захираларини уз ватандошлари 
асарлари хисобигагина эмас, балки жуда куп ёндош, 
кардош халклар, хатто узок хориж муаллифлари яратган 
дурдоналар хисобига хам бойитмокдалар. Хозирги кунда 
узбек таржимачилиги хам микдор, хам сиф ат жихатидан 
гуркираб 
усиш ' 
камолот 
чуккиси 
сари 
интилиш 
ж араёнини бошидан кечирмокда.
Аммо шуни кайд килиш лозимки, тарж им а килинаётган 
асарларнинг хаммаси хам тугридан-тугри аслиятдан исталган 
ти лга тарж им а килинаяпти, деб булмайди. уларнинг купчилиги 
иккинчи, хатто, баьзан уч и н ч и воситачи тил оркали угирилаяггги. 
У збек тилига килинаётган тарж им аларга келсак, катор хам дуст- 
лик республикалар ва купчилик хориж ий халклар тилларидан 
угирилаётган асарларнинг аксарияти асосан рус тили оркатн 
ам алга ош ирилмокда. Ш унингдек, узбек адабиёги намояндапари- 
нинг асарлари хам ж вхоннинг купчилик тилларига воситачи -
купрок рус тили оркали тарж им а килинмокда.
Ш ундай килиб, мам лакатим изда хозирги пайтда аслиятдан 
тарж им а килиш билан бир каторда, воситачи тил оркали угириш
ам алиёти хам кенг кулам да ам алга ош ирилаётган бир пайтда, тар- 
ж имаш унос олимлар асл нусхадан бевосита тарж им а килиш иш и­
га тула хайрихох булсалар. билвосита тарж им а ам алиётига нисба­
тан улар орасида турли-тум ан карашлар хукм суради. Баъзи тад- 
кикотчилар воситачи тил оркали тарж имани бутунлай корапаса- 
лар, айрим лари бу усулни ж он-ж ахдлари билан химоя киладилар. 
М асалан, Н. Чуковский узининг «У нинчи санъат илохаси» номли 
маколасида мазкур усулга тиш -тирноги билан карш и чикади: «... 
М опассанни рус тилидан тарж им а килиш канчалик бем аънилик
www.ziyouz.com kutubxonasi


булса, Лев Толстойни озарбайжончадан угириш хам ш унчалик 
бехуда 
huj
»s.
Таникли адиб Абдулла К,а\хор эса Ы. Чуковский маколаси- 
га жавоб тарикасида ёзган «Тарж им ачилик таш ви ш лари» номли 
маколасида танкидчининг мазкур фикрига карш и чикиб, восита­
чи тил оркали тарж им а амалиётини каттик туриб химоя килади: 
«Х акикатгуй булиш керак! Агар биз купчилик миллий республи- 
калардаги хамма ёзувчиларни ва барча адабиёт ихлосм андларини 
тилларни хамда кардош ва хорпжий халклар адабиётларини урга- 
ниш га саф арбар килганимизда хам бевосита асл нусхадан тарж и­
ма килиш иш ларини йулга куя олмас эдик. Биз асл нусхадан туг- 
ридан-тугри тарж им а киладиган санъаткорни хам м а вакт эъзоз- 
лаймиз, албатта. Аммо бундака тарж им онлар бизда хозирча жуда 
кам. Нега энди биз миллий адабиётларни рус тили оркали кулга 
киритилиш и мумкин булган кувончдан махрум этиш им из керак?!
Лопе де Вега, М ольер, Ш експир, Гольдони асарлари сахна- 
ларим из безаги хисобланади; китобхонларимиз В. Гюго, Р. Тагор, 
Т. Д райзер, Ж. Верн. Ж. Лондон, Э. Золя, Лу Сии, Г. Ф лобер, Р. 
Роллан, Э. Хемингуэй, Ю. Ф учик асарларини уз она тилида укиш- 
га м уяссардирлар. У ларнинг барчаси. узбекчага рус тилидан т а р ­
жима килинган.
Грек ёзувчиси Костос Ф ранческос узбек ёзувчиси асарини 
(А бдулла Кдххор узининг «С инчалак» киссасини назарда тутмок- 
да — К ,М ) тарж им а килди. На.\отки биз унинг бу олиж аноб иши- 
ни икки баравар бемаънилик, деймиз? Ахир у асарни наф акат ас- 
лиятдан, хатто рус тилидан хам эмас, балки ф ранцузчадан тар ­
жима килган9.
К уриниб турибдики, икки макола муаллифи хам масалани 
ж уда кескин куяди. Бири воситачи тил оркали амалга ош ирилади- 
ган тарж им ани иллатли хисоблаб, ундан бутунлай воз кечиш ни 
тавсия этса, иккинчиси бу усулни оклаб чикади. Бизнинг фикри- 
мизча, мазкур нуктаи назарларнинг иккаласи хам бахсли. Н. Чу­
ковский ф икрининг нотугри, бинобарин, А бдулла Кдххор фикри- 
нинг тугри том они шундан иборатки, бир тилдан иккинчи тилга 
бевосита тарж им а килиш нинг имкони булм аганда, бир халк ада­
биёти намуналари билан иккинчи халк вакилларини билвосита 
тарж им а оркали булса хам таниш тиравериш га нима етсин?! М у­
айян хориж ий тилдан бевосита тарж им а киладиган санъаткор-
* И. Ч у к о в с к и й . Д е с я т а я м у з а , « Л и т е р а т у р н а я г а з е т а » , 16 д е к а б р ь . 1961. 
А б д у л л а К а х х а р . З а б о т ы д е с я т о й м у з ы , « Л и т е р а т у р н а я г а з е т а » , 1962. 17 м ай .
29
www.ziyouz.com kutubxonasi


нинг пайдо булиш ини кул ковуш тириб кутиб ути риш нахотки 
тугри булса?! Бизнингча, купчилик хорижий ти ллардан бевосита 
тарж им а киладиган м утахассислар етиш тириш га каттик кириш - 
ган холда, хозирча воситачи тил оркали булса хам зарур асар- 
ларни тарж им а килавериш фойдадан холи эмас.
Воситачи тил оркали баж арилган тарж им а хам, агар у яхш и 
тарж им а нусхадан яхш и тарж им он томонидан угирилган булса, 
китобхонни маълум дараж ада каноатлантиради, унга асарнинг 
гоявий-бадиий киймати хакида хакконий тасаввур бера олади.
К упчилик хориж ий адабиёт намояндалари асарлари х ози р­
ги пайтда узбекчага асосан рус тили оркали угирилаётган экан, бу 
тарж им алар узбек китобхонларининг хориж ий м ам лакатлар адиб- 
лари ва уларн и нг асарлари хакида куп холларда тугри тасаввур 
хосил килиш ларига сабаб булмокда.
У збек ти лига муваф ф акиятли угирилган асарлар каторига, 
масалан, м аш хур инглиз адибаси В ойничнинг «С уна» романи, 
бую к Ш експирнинг «Хдмлет», «О телло», «К ирол Л ир», «Ромео 
ва Ж ульетга», «Ю лий Ц езарь» ва бош ка катор пьесалари киради- 
ки, уларн и нг хам маси узбекчага рус тили оркали тарж им а килин- 
гандир.
У збек сахна усталари Ш експир кахрамонлари образларини 
м ахорат билан талкин килаётган эканлар, бунинг сабаби, биринчи 
навбатда, пьесалардаги образларнинг узбек актёрлари куз олдида 
хакконий гавдаланиш идадир.
А брор Х,идоятов Отелло, Олим Хужаев Хамлет, С ора Эшон- 
тураева Д ездем она ва О фелия, Наби Рахимов Яго, Ш укур Бурхо- 
нов Б рут образларини зур м ахорат билан яратган эканлар, бу м аз­
кур актёрларн и нг пьесаларнинг воситачи тил оркали угирилган 
тарж им алари асосида илхом ланганликлари окибатидир. Бу ерда 
театр танкидчиси Ж авод О бидовнинг «А брор - О телло» м акола- 
сида айтилган куйидаги сузларни келтириш уринлидир: «И нглиз 
п арлам ент делегацияси бую к инглиз драм атурги В ильям Ш екс­
пирнинг А брор талкинидаги О теллони кургач, ун ин г ю ксак дара- 
ж асини кайд килиш билан баравар, А брорни Ш експирнинг вата- 
ни Л ондон сахнасида куриш ни орзу килганини айтди».
Д емак, давр, ш ароит такозоси билан билвосита тарж им а 
халким изга халол хизм ат килди: узбек китобхонларининг хори­
жий адабиёт намояндалари асарлари билан таниш иш ларига, шу 
билан бирга узбек адабиёти ва маданияти вакилларининг дунё- 
нинг катор халклари адабиёти ва санъати намуналари билан ошно 
б улиш ларига сабабчи булади. Биз шу маънода билвосита тарж им а
30
www.ziyouz.com kutubxonasi


амалиёти тарихига ижобий жараён сифатида караш имиз ва худди 
шу маънода маш хур адиб ва тарж имон Абдулла К ахдорнинг юко- 
ридаги фикрларига эътироз билдирмаслигимиз мумкин. Бирок ran 
шундаки. бугунги кунга келиб мамлакатимизда илм-фан ва мада- 
ниятнинг мисли курилмаган дараж ада равнак топиш н, хорижий 
тиллардан \а м бевосита тарж им а килиш га кодир мутахассис хо- 
дим ларнинг етиш иб чикаётганлиги ва шу туфайли юкори самара- 
ларга эриш илаётганлиги, мустакил республикамиз билан купгина 
хорижий мамлакатлар уртасида илмий-маданий ва техникавий 
алокаларнинг ривож ланиб бораётганлиги бундан буён билвосита 
тарж им а ам алиётини химоя килишни такозо этмайди.
В оситачи тил оркали тарж нмадан бутунлай юз угириш ки- 
йин, албатга. М асалан, лотнн америкаси халклари тилларидан уз- 
бекчага ёки, аксинча, узбек тилидан лотин ам ерикаси халклари 
тилларига бевосита тарж им а киладиган санъаткорларнинг топи- 
лиш и хозирча амри махол. А ммо куп холларда бевосита тарж им а 
килиш мумкин булган тиллардан хам асарлар воситачи тил орка­
ли тарж им а килинмокда. бунга токаг килиб булм айди.
Республикамизда инглиз, немис ва француз тилларини ур- 
ганиш куп йиллик тарихга эга. Тош кент жахон тиллари универси ­
тета, С ам арканд хорижий тиллар педегогика института, Тош кент 
Д авлат М иллий университета роман-герман тиллари ф акультета, 
Низомий номидаги Тош кент Д авлат педагогика у н иверситета хо­
рижий тиллар факультети, А ндиж он Д авлат тиллар института 
хамда Республиканинг купчилик педагогика институтлари хори­
жий тиллар ф акультетлари хар йили минглаб олий м аълумотли 
инглиз, немис ва француз хамда катор Ш арк тиллари мутахассис- 
ларини тайёрлаб чикармокдалар. Бундан таш кари, ун минглаб 
юкори малакали чет тиллар мутахассислари республикам изнинг 
олий ва урта укув ю ртларида даре бермокдалар. Бу омиллар инг­
лиз, немис, француз ва катор ш арк тиллардан бевосита тарж им а­
лар яратавериш имконияти аллакачонлар вужудга келганлигини, 
мазкур тиллар буйича воситачи тарж им алар бахридан утиш мум- 
кинлигини курсатади. М укобил имкониятларга эга булган собик 
иттиф ок таркибига кирувчи Грузия, А рманистон, О зарбайж он ва 
болтик буйи республикалари воситачи тил ёрдам идан аллакачон­
лар юз угирганлар-ку, ахир!
Ш арк тилларидан бевосита тарж им а килиш ам алиёти кула- 
ми йил сайин кенгайиб бормокда. Бевосита тарж им алар асосан 
ш аркш унослик институтида тахеил курган мутахассислар томо- 
нндан амалга ош прилмокда.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Куш ни тож ик, козок, киргиз, озарбайж он, туркм ан халкла- 
ри адабиётлари нам уналари билан узбек китоб м ухлисларининг 
бевосита тарж им алар оркали таниш аётганликлари кувончли хол 
булса. айрим тиллардан тугридан-тугри тарж им а килиш га тула 
и м коният м авж уд булган такдирда хам, го.\о воситачи ти лларга 
м урож аат килиниш и ачинарли холдир: баъзан бир — туркий опла­
та мансуб тиллардан воситачи тил оркали тарж им а килиш холла- 
ри хам учраб туради. Бу нарса наф акат узбек тарж им онлари фао- 
лияти да, балки собик иттиф ок таркибига кирувчи бош ка кардош
республикалар санъаткорлари таж рибаларида хам мавж уд. Инг- 
лиз ва немис м уаллиф лари асарларини кейинги йилларда уз ти ли ­
га бевосита тарж им а килиб келаётган озарбайж онлик биродарла- 
ри м и зни н г узбек адабиётининг нюх асарлари нам уналаридан б ул­
миш «К утлуг кон» романини рус тили оркали тарж им а килиш ла- 
рн киш инп хайратга солади. Нахотки Раш од П ури Г унтекиннинг 
«Ч оликуш и», Салим К учагузнинг «Х аётга кайтиш », А зиз Несин- 
нинг «Х уш так аф андим », Яшар К амолнинг «И нж а М ам ад» номли 
асарларини турк тилидан узбекчага бевосита тарж им а килиш 
мумкин б у л га н -\. А бдурахмон А бсалом овнинг «О лтин ю лдуз» 
ром анини татарчадан тугридан-тугри тарж им а килиш нинг имко- 
ни булм аган?! Татар тилини яхш и туш унадиган узбек санъаткор- 
ларидан таш кари. ресиубликам изда миллатлари татар булганлиги 
учун бу тилнн мукаммал биладиган. аммо узбек ти лида иж од ки­
ладиган талантли калам ахллари хам бор-ку. ахир! О зод Ш аро- 
ф иддинов татар ёзувчиси Ка в и Н аж м ийнинг «Бахор ш абадалари» 
ром анини, Плёс М услим ва К °дир А хм адийлар киргиз адиби 
'Гургулбой С иди кбековн ин г «Тог болалари», «Т ог орасида» ном ­
ли асарларини узбекчага бевосита тарж им а килганлар-ку, ахир?! 
Х амма иллат тарж им он кадрларнинг йуклигида ёки етиш м аётган- 
лиги да эмас, балки тегиш ли таш килотларнинг бу масалага эъти- 
борси злик билан караёгганлигидадир. И стак булса тарж им он 
кадрларни хохлаганча топиш . шу йул билан ресиубликам изда 
адекват тарж им алар яратиш га интилиш ж араёнини янада ж адал- 
лаш ти ри б ю бориш ш икониятлари тула етилган. Б изнинг назари- 
мизда. тегиш ли таш килотларни тарж им аларн ин г сиф ати эмас, 
балки м икдоригнна кизиктираётганга ухш айди. Акс холда турк 
тилидан бевосита тарж им а килиш имконияти м авж уд булган бир 
пайтда, М уш ф ик К озим ийнинг «К уркинчли Т ехрон», У ркон К а­
молнинг «Эл кизи», Нозим Х икм атнинг «С урур» ром анларининг 
русча тарж им а нусхалари узбек тарж им онлари кулига тутказиб 
ку ii ил м а га н бул ард и .
www.ziyouz.com kutubxonasi


Гап ш ундаки, у ёки бу асарнинг тугридан-тугри аслиятдан 
баж арилган тарж им асида хам катор хато ва кам чиликларнинг со- 
дир булиш и табиий хол. Чунки \а р бир адабий мерос бош дан-оёк 
миллий хусусиятга бурканган буладики, тарж им ада бу фазилатни 
юз фоиз акс эттириш имкониятдан таш кари. У нинг воситачи тил 
оркали баж арилган тарж им асида эса бу хато ва кам чиликлар мик- 
дори яна хам ош иб кетади: асарни воситачи тил оркали угираёт- 
ган тарж им он узи йул куйган хато ва камчиликлардан таш кари, 
асарни аслиятдан воситачи тилга тарж им а килган санъаткор то- 
монидан йул куйилган нуксонларни хам беихтиёр такрорлайди.
Сами Рахим ва Барот Бойкобиловлар тож ик адиби Ф отех 
Н иёзийнинг «В афо» романини узбек тилига тож икчадан бевосита 
усулда анча тузук тарж им а килганлар. А гар улар романни русча 
тарж им асидан угирганларида, узбек китобхонлари Ф отех Ниёзий­
нинг калами кудрати хакида чала тасаввур хосил килган булар 
эдилар. Чунки асарнинг русча тарж им аси аслият рухини тула акс 
эттирган эмас. Кдрийб турт юз сахифадан иборат китобнинг би­
ринчи ж и лди 10 русча тарж им ада11 кисса хаж мидаги бир асарга 
айла-ниб колган. В океа-ходисалар хамда персонаж ларнинг ха­
ракат ва кайфиятларига хамоханг табиат манзаралари тасвири 
тарж им ада деярли уз аксини топмаган. Ж уда куп уринларда 
асарнинг бутун бош ли сахифалари, баъзан бир неча сахифалари 
кетма-кет, хатго катта-катга парчалари тарж им а килинмасдан 
таш лаб кетилган. Боблар бир-бирларига куш иб ю борилган. Омон 
колган сахифа ва парчалар хам иложи борича кискартирилган. 
А сарнинг 
бадиийли-ги 
ва 
образлилигини 
ош ирадиган, 
персонаж лари нуткига образли-лик хамда хиссий-таъсирчанлик 
бахш этадиган бадиий-тасвирий воситалар ва услубий приёмлар 
аксарият ё таш лаб кетилган, ёки услубий бетараф лисоний 
воситалар ёрдам ида талкин этилган. Бундай таш лаб кетиш ва 
кискартириш лар нафакат асарнинг ба-диий нафосатига, вокеа-хо- 
дисаларнинг тула 
ва 
хакконий талкини-га 
салбий 
таъсир 
курсатган, балки персонаж лар холат ва кайфият-лари тасвирининг 
бузиб талкин этилиш ига хам сабаб булган.
Энди аник далилларга мурож аат киламиз. Уз аризасига му­
вофик ф ронтга ж унаб кетаётган С аф арга севгилиси Зеби узига 
М ам араж аб том онидан топш ирилган иш кий м актубни тутказади. 
М актубнинг тагида Зеби кули билан битилган бир нечта сатрлар
10 К ,аранг: Ф отех, Н и е з й . В а ф о . 1 -к и т о б , « И р ф о н » , Д у ш а н б е . 1966.
" К а р а н г: Ф а т е х Н и я з и . В е р н о с т ь . 1 -к н и га, Т а д ж и к г о с и з д а т ь , С т а л и н а б а д , 1954.
www.ziyouz.com kutubxonasi


хам бор эдики, улар кизнинг М ам араж абга эмас, С аф арга мойил- 
лигини англатарди. М актубни бош дан-оёк укиб чиккан С аф ар х,о- 
латини ёзувчи куйидаги сатрларда тасвирлайди:
Ин сатрх,о, баъд аз мактуби Мамарачаб, ба Сафар дар саратони 
гарм ба синаи тафсидаю сухтаи кас насими форам расидагй 
барин шуд. Вай чавоби Зебиро ва мактуби Мамарачабро аз ав- 
вал то охир як чанд бор такрор-такрор мехонд ва аз ин гушаи 
хона бекарор кадам мепартофт. Х,атто у ба таоме ки модараш 
ба болои стол оворда монда буд, эътибор хам надода, ба ким- 
чй хаёл\ои ширин фуру мерафт.
Х,амин тавр Сафар хеле вакт гох, нишаста, гох, хеста фикр 
мекард. Ба зеби чавоб хам навиштани шуд. Вале аз х.аячон ва 
изтироб чи ва чи хел чавоб навиштанро намедонист. Охир ба 
руи кат дароз кашида боз гарки хаёлхои ширин гардид - В, I, 
6 1
-
6 2
.
Парчадан куриниб турибдики. С аф арнинг бутун фикри-хаё- 
лини Зеби битган хаётбахш сатрлар камраб олган. К,изнинг узига 
мойиллигига тула ишонч хосил килган С афар бутун вужуди билан 
ш ирин орзу-хаёллар огуш ига бурканади. Ш у туф айли унинг на ов- 
кат егиси келади, на бир жойда утира олади. Х,аяжон ва мухаббат 
изтиробидан узини каерга куйиш га жой тополмай, сабрсизлик би­
лан хонанинг у бурчагидан бу бурчагига бориб келаверади. Айни 
вактда М ам араж абни хаёлига хам келтирмайди. С аф арнинг бу 
ш ирин туйгулари севги лирикасининг мукадцимаси сиф атида бу­
тун асар давомида муаллиф томонидан парвариш ланади, ривож - 
лантирилади, ваф одорлик ва садокат тим солига айланган м у \а б - 
батнинг бахор куртаги сифатида намойиш этилади. С афар М ам а­
раж абга нисбатан кек сакламайди, акс холда, кора ниятли тогаси 
М ирбадал таъсирида йулдан озган М ам араж абнинг тарбияланиб, 
хак йулга кириб олиш и борасида ж онбозлик курсатади.
П арчанинг кискартирилган русча тарж им аси да эса С афар 
узига хос булм аган холатга туш иб колади: уни мактуб асабий- 
лаш ти ради , шу туф айли у атрофдаги хеч нарсани курм айди. Зеби- 
га макт>'б ёзм окчи булиб столга утиради, аммо асаби ва хаяж они 
бунга йул куймай, урнидан сакраб туриб кетади. Бинобарин, та р ­
ж има вокеалар ривож ида С афар хусусиятида кузга таш ланадиган 
серм улохазали лик ва поклик каби олиж аноб хи слатларга уйгун- 
лаш м айди:
Сафар снова и снова перечитывал эти строки. Он не замечал 
ни кушанья, стынущего на столе, ни заглядывавшую в комна­
ту мать. Он то садился за стол и брал в руки перо, собираясь
34
www.ziyouz.com kutubxonasi


ответить Зебо, то снова вскакивал и взволнованно шагал по 
комнате - В, 38.
С афар ва унинг ш ерикларини ж ангга кузатиш маросими бу- 
лади. Хамг.чш локлари билан хайрлаш ар экан, С афар ф ронтга жу- 
нашни пайсалга солаётган М ам араж абга пичинг билан танбех, бе- 
ради, изтиробли кузлари билан одамлар орасидан севгилиси Зе- 
бини кидира бош лайди. Бу лах,залар С аф арнинг чин мух,аббат со- 
х,иби, О на Ватан ж онкуяри эканлигини, шу туф айли Ватан х,имоя- 
сидан бош тортиш х,олларига нисбатан м уросасизлигини тасвир- 
лайди. А сарнинг асосий гоясини тулдириш га хизм ат киладиган 
бу уринлар тарж им ада уз аксини топмаган. А йникса, ш ериклари 
билан киш локдан узоклаш иб кетаётган С аф арнинг кулогига х,а- 
мон эш итилиб турган мактаб болалари аш уласи ва бундан завк- 
ланган С аф арнинг узича болалар билан баравар аш ула накорати- 
ни такрорлаш и таш лаб кетилган. Бошдан-оёк; ваф одорлик туйгу- 
лари билан сугорилган аш уланинг накорати наф акат мактаб бола­
лари ва С аф арнинг, балки бутун тож ик халкининг Ватан ва халк; 
олдидаги касами эмасмиди?! Ш у каби касам ёдлар, ахду-пайм он- 
лар ва ваф одорлик халкларим изга галаба келтирди-ку, ахир! Ва- 
хдланки, рус тарж им они Ю рий С мирновга эса уз китобхонларини 
асарнинг асосий гоясини таш кил этадиган кутаринки, жуш кин 
сузлар билан таниш иш имкониятидан махрум этиш хукуки берил- 
маган эди.
Сталинободдан жангга жунаб кетиш олдидан полковник 
Туполев кисми солдатлари халк; ва В атанга садокатини намойиш
килиш учун касам ёд этгани тантанали йигинга тупланиш ади. Ква­
сам ш еърий мактубда уз ифодасини топган эди. В аф одорлик х,а- 
кидаги бундай сах,ифалар хам тарж им адан туш ириб к;олдирилган.
М асъулиятсизлик билан баж арилган асар тарж им асида об- 
разли воситалар вазиф аларининг кайта яратилганлиги х,ак;ида, 
ю корида х,ам таъкидланганидек, суз х,ам булиш и мумкин эмас. 
А сарнинг бадиий-эстетик кийматини таш кил этган образли фра- 
зеологик бирликлар, барх^аёт метафора ва метонимиялар, суз уйин- 
лари каби лисоний-услубий воситалар вазиф аларининг тикланм а- 
ганлиги тарж им а тилининг камбагал ва бенур талкин этилиш ига, 
муаллиф мах,оратининг руёбга чикмай колиш ига *ам да тож ик ти ­
лининг фикрни хилм а-хил нозик услубий воситалар ёрдам ида 
баён кила олиш борасида кенг имкониятларга эга эканлигининг 
китобхонларга етиб бормай колганлигига сабаб булган. Булар- 
нинг барчаси асар миллий рух,ининг тарж им ада тула гавдалани- 
шига халал берган. М асалан, почтачи Хрди кУса нутки тасвирини 
х,амда тож ик халки ш иринзабонлигини намойиш этадиган «Ш а-
35
www.ziyouz.com kutubxonasi


кар ба да.\анатон» (О гзингизга шакар - 209 бет) ф разеологизм и 
«так бы вает» бирикм аси оркали, М ам араж аб нуткида кулланил- 
ган «Аз нуги хамир фатир» (Х амир учидан патир - 221 бет) ф ра­
зеологизми тасвирий йул билан «не все сказал» тарзи д а угирил- 
ган. К итобнинг 135-бетидаги персонаж нинг ф аш ист боскинчила- 
ри-га нисбатан нафратини ифода этадиган суз уйини таш лаб ке- 
тилган:
Набошад ин боди хунук хам азони хамонхо гуед, гуфт Нозир 
ва боз илова кард, чуноне, км кухистонихо мегуянд, «касе 
бадро нафаси бад» хамин аст - В, 135.
Х алкларим из кариялар таж рибасини, ота-боболар дониш - 
мандлигини ва \и к м ати н и доим кадрлайдилар. А сарда кулланил- 
ган «Бе пир марав дар амонй, \а р чанд С кандари зам они» (271 - 
бет) маколи ж а,\онга доврук солган И скандари Зулкарнайн синга- 
ри мапьхур ш ахсларга \а м кариялар рах,намолиги зарурлигини 
ифода этадиган, яъни хал к донолигини ва асар тили халкчиллиги- 
ни акс эттирадиган воситаки, бу хикмат х,ам тарж им адан туш иб 
долган. У ш а сахифадаги «Бо як тир ду ниш онро задан» ф разеоло­
гизми хатто рус тилида мавж уд «У бить двух зайцев одним уда­
ром» эквивален та билан хам алмаш тирилмай, таш лаб кетилган.
Т арж им анинг воситачи тил оркали баж арилганлиги туфай- 
ли аслият рухини тула акс эттира олмаганлигини узбек адабиёти 
йирик намояндаси О йбекнинг «Кутлуг кон» романининг озарбай- 
ж ончага килииган тарж им аси мисолида хдм яккол куриш мумкин.
Она тили хазинасидан унумли ва ибратли ф ой даланиш нинг 
ёркин намунаси булмиш «К утлуг кон» романи узбек ти лининг 
н и \о я тд а кенг фикр баён килиш им кониятларга эга эканлигидан 
гувох/ш к бериб турадиган юкори савияли асар булиб, унинг рус 
тилига тарж им а килиниш и нафакат рус, балки бош ка купчилик 
хориж ий мам лакатлар халклари маданий хдётида хдм кувончли 
вокеа булиш и керак эди. Аммо тарж им он Н. Е. И ваш евнинг масъ- 
улиятсизлиги рус китобхонлари билан бир каторда асар билан 
унинг рус тилидан агдарилган тарж им аси оркали таниш аётган 
барча уз га халклар адабиёт мухлисларини х,ам асар хдмда унинг 
м уаллиф и калами кудрати хакида атрофлича тасаввурга эга бу- 
лиш имкониятидан махрум этган.
Асарни уз тилига русча тарж им адан угирган озарбайж он 
санъагкори масалага масъулият х,исси билан ёндаш гани хдлда, 
русча вариант рухини коникарли дараж ада акс эттирган. А ммо бу 
билан озарбайж он китобхонлари хдкикий «К утлуг кон»ни укиш га
36
www.ziyouz.com kutubxonasi


муяссар булм аганлар. Чунки русча тарж им а аслият рух,ини кони- 
карли дараж ада акс эттира олмаган. Н. Е. Иваш ев асар тарж им а- 
сига ш унчалик енгил-елпи муносабатда булганки, натиж ада, ин- 
сон эстетик туйгулари торларини койилмаком килиб чертадиган 
мусикавий проза, хилма-хил тасвирий воситалар ва услубий 
приёмлар ёрдам ида яратилган бадиий нафосат жуда аянчли ах,- 
волга туш иб колган. Тарж имадан туш иб колган боблар, парчалар, 
ж умлалар, тарж им а килинмай таш лаб кетилган турли-тум ан ибо- 
ралар, вокеалар тасвири, персонаж лар хусусиятлари аслиятга мо­
нанд тарзда бекам и-куст кайта яратилмаган.
А сарнинг олтинчи бобида эски тузум иллатларидан бул­
миш ф охиш ахоналар, уларга катнаб турадиган бойлар, жумладан, 
М ирзакарим бой куёви Тантибойваччанинг ф охиш ахона билан 
боглик ахлоксизликлари, эски тузум курбони булган узбек хотин- 
кизлари вакиласи Гуландом хаёти каби катор 
л а \ з а л а р
тасвирлан- 
ганки, бу уринлар, бир томондан, китобхонларга умри тугаб бо- 
раётган тузум иллатлари хакида батаф силрок м аълум от берса, ик- 
кинчи том ондан. вокеа ва тафсилотлар м уфассаллиги ва пурман- 
тиклигини хам да Тантибойваччанинг китобхон куз олдида чириб 
бораётган тузум вакили сифатида янада якколрок кузга таш лани- 
шини, образининг янада туларок гавдаланиш ини таъминлаган. 
А сарнинг етакчи персонаж ларидан булмиш Т антибойвачча обра- 
зи шу бобнинг таш лаб кетилиш и туфайли эпизодик хусусият касб 
этиб, тарж им ада тулаконли талкиндан махрум булган. Бу хол 
бойвачча билан доим ий мулокотда булган бош ка етакчи п ерсо­
нажлар образи тулаконлигига хам путур курсатган.
У чинчи бобнинг иккинчи кисми Н урининг никох туйи ма- 
росимига багиш ланган булиб, кисмнинг 76-77-сахиф аларида, кат- 
талар катори, махалла болаларининг хам бой ва ам алдорларга 
нисбатан нафрати тасвирланганки, бу хол хукм рон доираларга 
карата кузгалган ум ум халк нафратининг ифодасидир. Айни сахи- 
фаларнинг тарж им адан туш иб колиши вокеалар ривож и асосида 
юзага келган тан г холатнинг сусайиш ига сабаб булган.
А сарнинг яна катор уринларида тарж им а килмасдан таш ­
лаб кетиш, парчаларни кискартириб тарж им а килиш холлари уч- 
раб турадики, бу камчиликлар асарнинг гоявий м азмунига, тас- 
вирлар м уфассаллигига сузсиз халал беради.
О йбек М ирзакарим бойни ута устакор ва маккор, ш унинг 
билан бирга н и \о я тд а магрур бой сифатида таъриф лаган, унинг 
нуткий тасвирини алохида кунт билан яратган. Бой огзидан чик­
кан хар бир жумла тадбир тарозисида улчанган, мол-дунё ва ш ух­
37
www.ziyouz.com kutubxonasi


рат орттириш фалсаф аси билан сугорилган. Ч унончи, Й улчилар 
оиласи ночорлик ва ноилож лик туф айли бир парча ерини сотиб 
ю борган эдилар. Буни Й улчидан эш итган М ирзакарим бой унга 
танбех, бериб «Ер сотган эр булм айди, эр ер сотм айди» дер экан, 
бойнинг хдкикий баш араси - ер, м ол-дунёга учлиги ва бу хислат- 
ни хам м а нарсадан устун куйиш и китобхон куз олдида бирдан на­
моён булади. Ж умла озарбайж ончага рус тарж им они гунохи би­
лан «Д уэрл эр ки, торпагы ны сатан киш и flejmi, нечз олурса ол- 
сун, киш и кэрэк ез торпагы ны сатм асы н» (М угзддас ran, 11) тар ­
зида угирилган булиб, тарж им ага кура М ирзакарим бой уз фикри- 
ни. «дейдиларки» сузи ёрдам ида, халк хикмати тарзи да асосла- 
мокда. А слиятга кура эса М ирзакарим бой талаф ф уз этган сузлар 
бир туда очкуз бой-ам алдорлар нуктаи назарининг ум ум лаш м аси 
булиб, уларн и нг кенг омма лаф зида сипариш лаб истеъм ол кили- 
надиган, хаёт мантики асосида пайдо булиб, халк таж рибасида 
синалган хикм атларга хеч кандай алокаси йук.
Ром аннинг бадиий образлилиги ва хи сси й -таъсирчанлиги- 
ни таш кил этган тасвирий воситалар ва услубий приёмлар тизим и 
тарж им ада вазифавий уйгун воситалар ёрдам ида талкин этилма- 
ган. М уайян услубий сам арадорлик ифодаси учун кулланилган 
образли ва хиссий-таъсирчан воситалар, куп холларда, ё услубий 
ж ихатдан бетараф лексик бирликлар ёрдам ида берилган, ёки ум у- 
ман тарж им а килинмасдан таш лаб кетилган. Бу тарж им а ти л и ­
нинг кам багаллаш иб, О йбек калами кувватининг тула гавдалан- 
май колиш ига олиб келган, асарнинг бадиий м азм унига соя таш - 
лаган. Ж ум ладан, Ш окир ота нуткида Иулчи кураш и сам арасини 
акс эттирган м етаф ора - «(Зулм) илдизига болта урм ок» (331), 
миллий хусусиятга эга ф разеологизм лар - «Л ом-м им дем аслик» 
(249), «Бу Эш мат, бу Тош м ат демок» (318), талон чи лар кирди- 
корлари асосида пайдо булган бирлик - «Туя курдингм и, йук» 
(36), тарихий тенгсизликдан гувохлик берадиган ибора - «Тенг- 
тен ги билан. тезак копи билан» (50), бирор ю муш ни эпчилли к б и ­
лан беж ирим амалга ош ириш ни образли ифода этган анъанавий 
мукояса - «Х ам ирдан кил сугургандай» (217) ва бош ка унлаб тур- 
гун бирикм алар тарж им адан туш ириб колдирилган булса, бадиий 
м уболага асосида пайдо булган «Беш кунлик дунё» (79), «Н онини 
туя килиб берм ок» (123) каби тургун бирликлар «0мур гы сады р» 
(88). «Аз ззЬ м зт Иаггымдан анчаг диш арты ги алачагам » (134), 
«Огзи катта, тили узун булм ок» (273), «(Бировнинг) бош ига чи- 
киб, (уни) оёк учи билан курсатмок» (289), «Бердисини айтм ок» 
(202) сингари ф разеологизм лар «устунуздэ агалы г едир» (291),
www.ziyouz.com kutubxonasi


«сезум у ахы ра кими де]им» (204), «С езу кечир» (275) тарзи да эр- 
кин маънодаги сузлар ую ш маси оркали берилган.
В оситачи тил оркали тарж им анинг хавфли том онларидан 
яна бири ш ундан иборатки, ф разеологик бирликлар воситачи тил- 
га маъно ва услубий вазифа ж ихатларидан уйгун бирликлар орка­
ли эмас, балки эркин маънодаги лексик бирликлар оркали уги- 
рилганда, лексик бирликлар аксарият купмаъноли булганликлари 
учун. асарни воситачи тил оркали амалга ош ираётган тарж им он 
бирликни керакли маъносида эмас, балки бош ка м аъносида туш у- 
ниб, уз тилига угириш и, натиж ада тарж им а аслиятдан бутунлай 
узоклаш иб кетиш и холлари хам содир булади. М асалан, К,ора А х­
мад Йулчи билан Гулнор муносабатини узича «М азм уни, иккови 
илгаридан дон олиш иб ю рган экан» (238) деб хулосалар экан, 
унинг нуткида «Дон олиш иб ю рмок» ф разеологизм и «бузукчилик 
муносабатида булм ок» маъносини акс эттиради. И бора воситачи
- рус ти лига «(давно) знались» тарзида угирилган булиб, «зна­
лись» сузи аслият маъносини (услубий вазифасини эмас, албатта) 
акс эттириш дан таш кари, яна «умуман таниш булм ок» маъносини 
хам ифодалайди. Ш унинг учун хам озарбайж он тарж им они «зна­
лись» сузини «таниш булмок» м аъносидагина туш униб, уни уз 
тилига лексик эквиваленти оркали бериб куя колган: «Де)эсэн, 
онлар чохдан таны ш ды рлар» (241).
У збек ва озарбайж он тилларининг бир оилага оидликлари 
.\амда бу тиллар сох,ибларининг диний караш лари, турм уш ша- 
роитлари ухш аш лиги туф айли лаф зларидаги купгина ф разеоло­
гик бирликлар бир-бирларига ухш аш булиб, уларн и нг аксарияти 
бир хил манбалар асосида вужудга келгандирлар. Ш унинг учун 
хам «Сих \а м куймасий, кабоб хам» (192), «М ан богдан гапир- 
сам, сан тогдан келасан» (202), «Оч корним, тинч кулогим » (54) 
ф разеологик бирликларининг русча калькаларини озарбайж он 
тарж им они уз тилига моддий жихатдан аник тарж им а килиб, гай- 
ритабиий бирикм алар хосил килмаган, балки русча тарж им адаги 
бирикм аларнинг асли озарбайж онча «Но шиш jancbiH, пэ дэ ка- 
баб» (193), «М эн багдан даны ш ы рам, сэн дагдан...» (203), «Ач гу- 
лагы м, динч гулагы м» (60) ф разеологизм лари эквивалентлари 
эканликларини фахм лагани холда, масалани иж обий хал килган. 
Ж умладан, «Оч корним, тинч кулогим» ф разеологизм и хакида 
ran кетадиган булса, бу бирлик рус тилига м аънон и н г ойдинла- 
шуви учун ёрдам берадиган «зато» сузининг куш илиш и йули би­
лан калька килинган: голодно брю хо, зато не зудят в ухо. Агар 
озарбайж он тарж им они калькани уз тилига моддий ж ихатдан
39
www.ziyouz.com kutubxonasi


аник тарж им а килганда, хосил булган бирикм а, биринчидан, ибо- 
рага хос ихчамликдан махрум булган, иккинчидан, озарбайж онча 
иборанинг бузилган ш аклига айланиб колган булар эди. Чунки 
озарбайж онлар узбеклардай «Оч корним, тинч кулогим » эмас, 
ба.г ки «Оч кулогим, тинч кулогим» дейдилар. У збек ж онли 
с у з л а -
ш увида хам баъзан иборани «Оч кулогим, тинч кулогим » ш акли­
да учратиш мумкин.
Рус тарж им онининг, куп холларда, аслиятдаги бирликлар 
м аъноларини туш униб етмасдан иш куриш и наф акат рус, балки 
озарбайж он китобхонларини хам чалгитган. А сарда хикоя кили- 
ниш ича, П арпихуж а Ш окосимга «Бу беш кунлик дунёни н г лойка 
сувини нима киласан, ж аннатдаги хавзи кавсарни уйла» деб наси- 
хат берар экан, унинг нуткида кулланилган «Х авзи кавсар» б и р­
лиги тарж им он зим м асига алохида м асъулият ю клайди. Чунки 
бирлик м иллий-диний хусусиятга эга. М усулмон дини ривоятига 
кура, бегун ох ёки гунохларидан ф ориг булиб ж аннатга кирган 
бандаларга чор ёрлар «Хавзи кавсар»нинг абадий бахт ва ором 
бахш этадиган зилол сувидан ичирадилар. Ш унинг учун хар бир 
киши бу дунё бахт-саодатидан воз кечиб, узининг у дунёсини 
таъм инлаш таш виш ида булиш и керак. Бинобарин, русча тарж и ­
мада. ун и н г гунохи билан озарбайж онча тарж им ада хам, «Х авзи 
кавсар»нинг «чаш ма» билан алмаш тириб куйилиш и бирликнинг 
миллий асосини хам, П арпихужа нутки тасвирини хам йукка чи- 
карган:
Что тебе мутная вода этого бренного мира! Подумай о крис- 
тально-чистом источнике рая! - СвК, 233 // Бу фани дутуада 
буланыг су сэнин нз|инэ кэрэкдир? Чэннэтин биллур кими тэ- 
миз чешмэлэрини [адина сал -- КуГ, 240
К елтирилган диний ривоят озарбайжон китобхонларига хам 
маълум булганлиги хамда бирликнинг озарбайж он ти лид а хам 
м авж удлиги туф айли унинг озарбайж ончага тайёр эквиваленти 
оркали тарж им а килиниш и муаллиф кузда тутган услубий мак- 
садни тула таъм инлаган булар эди.
Х ам м а халклар кариларга хурмат курсатиш дек олиж аноб 
хислатни улуглайдилар. Ёрмат нуткида «К,ари келса ош га, ёш 
келса иш га» маколи кулланилган экан, унда яна узбек мехмон- 
дустлиги хам уз ифодасини топган. М аколнинг рус ва озарбай­
жон тилларига:
Старик, говорят, приедет - лишний рот к плову, а молодой - в 
помощь дому - СвК, 15 // Де]эрлэр ки, гоча гонаг кэлсэ плов 
]е]энин бири дэ артар, чаван кэлсэ евэ кемэк олар - К>'Г. 16.
40
www.ziyouz.com kutubxonasi


I
тарзида тарж им а килиниш и эса маънони аслиятга зид килиб куй- 
ган: кулидан иш келмайдиган кари киш ининг эш икдан кириб ке­
лиш и гуё м езбонга малол келади. А слида эса кар кандай иктисо- 
дий кийинчиликни бош идан кечираётган узбек оиласи 
х а м
эши- 
гидаи мехмон кириб келиш идан кувонади. «Цари келса ош га...» 
деганда ёш и улуг киш ининг иззатда, хурматда ва сахий дастур- 
хон атрофида булиш и кераклиги кузда тутилади. Тарж им алар- 
нинг «говорят», «де]эрлэр ки» сузлари билан бош ланиш и эса 
баён этилган фикрни халк хикмати сифатида талкин этади. У збек 
халки хикм атида мехмондустлик улугланиш и туфайли тарж им а- 
лардаги фикр аслиятга зиддир.
Рус тарж им онининг «Кош куяман деб, куз чикармок» (264), 
«С укут - аломати ризо» (164), «Узи йукнинг кузи йук» иборала- 
рини уз тилида мавж уд эквивалентлари ёки мукобил вариантлари 
билан алмаш тириб чикмасдан, уларни тарж имадан туш ириб кол- 
дириш и ёки сузм а-суз тарж им а килиш натижасида харфхурликка 
йул куйиш и ачинарли холдир. Бирликлар русча «Оказать мед­
вежью услугу», «М олчание - знак согласия», «Из глаз долой, из 
сердца вон» каби эквивалент ва мукобил вариантлари ёрдамида 
тарж им а килинганда, озарбайж он тарж им онининг хам уз тилида 
бу бирликларга маъно ва услубий вазифа жихатларидан мос лисо­
ний воситалар танлаш ига имконият тугилар эди.
К искаси, воситачи тарж им а гунохи билан асарнинг озар- 
байж онча тарж им асида яна сон-саноксиз нуксонлар содир этил- 
ганки, натиж ада озарбайж он китобхонлари уз тилларида Ойбек- 
нинг хакикий «К утлуг кон» романи билан таниш иш имкониятига 
эга эмаслар. Чунки роман уларнинг тилларида Ойбекона жаранг- 
ламайди.
И нглиз ти лида ижод этилган асарларнинг узбекча тарж има- 
ларига назар таш лар эканмиз, уларда хам русча тарж им алар айби 
билан содир булган хад-хисобсиз камчилик ва нуксонларнинг гу- 
вохи буламиз. М асалан, Ж емс Гринвуднинг «Ж улдур кийимли 
б ола»12 киссасининг баъзи сахифалари, парча ва абзацлари русча 
тарж им адан туш иб колган ёки кнскартириб тарж им а килинган. 
К,искартиришлар купрок асар бадиий-образли хусусиятини юзага 
келтирадиган услубий воситалар хисобига содир булган. Бундан 
таш кари, киссанинг бош кисмидаи 60 сахифаси, яъни асар хаж- 
мининг туртдан бир кисми тарж им а килинмасдан таш лаб кетил-
12 Каранг: Ж е м с Гринвуд. Ж у л д у р кийим ли бола, «Ёш гвардия» 
наш ри ёти , Т о ш -к ен т , 1961.
4 !
www.ziyouz.com kutubxonasi


ган. Н атиж ада, асарни уз тилларига русчадан угирган собик итти- 
ф ок таркиби га кирувчи барча республикалар тарж им онлари рус­
ча тарж им а хатоларини беихтиёр такрорлаганлар. Ж ум ладан, у з­
бек ва т о ж и к 1' тарж им онлари хам масалага м асъулият хисси би- 
лчн ёндаш ганлари холда, русча матнни уз ти лларига м уваф ф а- 
киятли угирганлар, аммо бу билан тарж им алар аслият рухи ни ту- 
лаконли акс эттира олмаган.
У збек китобхонлари рус тарж им онлари гунохи билан « Р о ­
бинзон К рузо» ром анининг \а ж м жих,атидан икки-уч баравар 
кискартириб баж арилган гарж имасини, «Г улливернинг саёхатла- 
ри» ром ани н ин г аслият мазмунини «уз ти ли»да кискача хикоя 
килган нусхасидан угирилган узбекча тарж им асини укиш имко- 
ниятигагина эгадирлар.
Русча тарж им алари дуруст булганлиги учун аслиятга анча 
якин узбекча тарж им алар хам мавж уд булиб, бунга мисол килиб 
Ш експир, М арк Твен, Ж ек Л ондон ва В ойничлар асарлари тарж и- 
маларини курсатиш мумкин. Аммо бу тарж им алар хам узбек 
санъаткорлари йул куйган камчиликлардан таш кари яна воситачи 
тил гунохи билан содир булган анчагина хато ва кам чиликларни 
такрорлайдилар. Ф икримизнинг исботи учун ам алий д алилларга 
м урож аат киламиз.
Ж ек Л ондон узининг «М артин И ден» ром анида тасви рн ин г 
хакконий ва хаётий талкинига эриш иш учун атайлаб персон аж ла­
ри нутки тасвирини яратади. У нинг хар бир персонаж и уз илм ва 
маданий савияси, дунёкараш и доирасида сузлайди. А сар бош ида 
етакчи кахрамон М артин нутки грамм атик ва ф онетик коидаларга 
буйсунм аган холда тузилган сон-саноксиз суз ва иборалар билан 
тули б-тош ган булса, асар давомида онги, илми ва маданий севия- 
сининг уса бориш и билан ун ин г нутки адабий ш аклга кира, эсла- 
тилган нуксонлардан тозалана боради. Тарж им ада п ерсон аж лар­
нинг нутки тасвирини тиклаш тулаконли тарж им а яратиш ш арт- 
ларидан бири эканлиги назарда тутиладиган булса, бу м асала куп 
холларда русча тарж им а гунохи билан ижобий хал килинмаган: 
асар бош ида М артиннинг инглиз тили адабий меъёрини бузиб т а ­
лаф ф уз этган сузлари рус ва узбекча тарж им аларда си ллик ад а­
бий ш аклда берилган:
Well, I’ve ben doin’ a lot of thinkin ever since. I’ve ben to the lib­
rary a whole lot, but most of the books I've tackled have ben over
’ ’ К а р а н г: Ч ем с Г р и н в у д . Н у л х у н д и и х у р д а к а к , Н а ш р и ё т и Д а в л а т и и Т о ч и к и ст'о н , 
С т а л и п о б о д . ! 959.
42
www.ziyouz.com kutubxonasi


my head. Mebbe I’ve better begin at the beginnin’. I ain’t never 
had no advantages - ME, 75 // Ну вот, я с тех пор много пере­
думал. Стал ходить в библиотеку, набрал там всяких книг, но 
только все они не моего ума дело. Может, лучше начать с са­
мого начала? 
Я
ведь понастоящему и не учился никогда - МИ, 
52 // Хуллас, ушандан бери жуда куп уйладим. Кутубхонага 
катнай бошладим, у ердан хар хил китоблар олдим, лекин 
уларнинг хаммасига хам аклим етаётгани йук. Балки хамма 
нарсани бошидан бошлашим керакдир? Хеч качон мен, очиги, 
дурустгина укиган хам эмасман - МИ, 66.
С уна (Войнич. «С уна») отилиш идан бир кун олдин ёзган 
мактубни бир солдат Ж еммага келтириб беради. М актубдаги:
I loved you, Gemma. When you were an ugly little girl in a ging­
ham frock with a scratchy tucker and your hair in a pig-tail down 
your back - G, 335.
ж ум лада «кокил» маъносини англатадиган «pig-tail» (сузма-суз: 
чучка дум и) куш ма сузи кулланилган булиб, ун ин г мазмунини 
рус тарж им они туш унмаган: Суна Ж ем м анинг кизлик чогидаги 
кокилини, суз таркибий булакларини тугри маънода туш униб, 
чучка дум ига ухш атаяпти, деб уйлагани холда, бундай мукоясани 
рус тилида хунук жаранглайди деб, уни «каламуш дум и» билан 
алмаш тирган, натиж ада Ж емма кокили рус ва узбекча тарж им а- 
ларда беасос каламуш думига ухш аб колган:
Я
люблю вас, Джемма, когда вы были еще нескладной ма­
ленькой девочкой и ходили в сицевом платьице, с косичкой, 
напоминавшей крысиный хвостик - О, 230 // Мен сизни севар 
эдим, Жемма; чит куйлак кийиб, каламушнинг думига ухша- 
ган кокил куйиб, жикиллаб юрган кичкина кизчалик чогла- 
рингиздан бери севар эдим - С, 309.
П олоний (Ш експир. «Хамлет») нуткида кулланилган «to 
take the fruits o f o n e's advice» образли м етаф оранинг рус тилига 
моддий ж ихатдан аник «Собирать плоды чьих-либо советов» тар ­
зида эмас, балки тасвирий йул билан «послуш аться» сузи восита­
сида угирилиш и наф акат русча, балки узбекча ж ум лани хам об- 
разлиликдан махрум этган. П олоний нуткига хос сохта баланд- 
парвозликни китобхонга етказиб бермаган:
She took the fruits of my advice - H, 38 // Она меня послуша­
лась - Г, 254 // Киз сузимга буйсунди - X. 54.
«М артин И ден» (Ж ек Лондон) романида хикоя килиниш и- 
ча, М артин бадиий ижод билан ш угулланиш дан таш кари яна ж у­
да куп хикоялар хам укиб боради:
43
www.ziyouz.com kutubxonasi


And yet, from day to day. he read storyettes in the dailies and 
weeklies, scores of storyettes, not one of which would compare 
with his - ME, 211.
Бу ерда муаллиф уз фикрини услубий усиш приёми восита- 
сида хаяж онли тарзда ифода этганки, бу хол китобхон туйгулари 
торларини чертиб юборади. Бунга «storyettes» сузининг олдинма- 
кетин келган синтагм аларда такрорланиб, усиш услубий приёми 
хосил килиш и, хусусан «scores» сузининг такрорланиш натижа- 
сида услубий усиш приёми таркибида бош ка микдорий усиш ни 
вужудга келтириш и оркали эриш илган. Ж ум ланинг рус ва узбек­
ча тарж им аларида эса эслатилган услубий приём урнини «ун» со­
ни воситасида «куп» м аъносининг чама оркали ифодаси эгалла- 
ганки, бунинг услубий буёкдан кура тасвирий вазифаси кучлирок:
А между тем, изо дня в день он читал десятки рассказов и 
фельетонов, которые не выдерживали никакого сравнения с 
его попытками в этом жанре - МИ, 169 // Хдпбуки, у хар куни 
унлаб \икоя ва фельетонлар укирдики, улар Мартиннинг бу 
сохада яратган асарлари билан тенглашишга ожизлик килар- 
дилар - МИ, 211.
К уйидаги ж ум ла таркибида куланилган «То m ake hay while 
the sun shines» образли ф разеологик иборасининг «К уй ж елезо, 
пока горячо», «Тем ирни кизигида бос» мукобил вариантлари ёр­
д ам ида эмас, балки эркин суз бирикм алари воситасида тасвирий 
талкин этилиш и матнни бадиий-тасвирий хусусиятдан махрум 
этган:
We need scarcely to assure you that we are making hay while the 
sun shines - ME, 373 // Можете быть уверены, что мы стараем­
ся как можно лучше использовать момент - МИ, 308 // Кунг- 
лингиз тук булсин, вазиятдан имкони борича яхширок фойда- 
ланиб колишга харакат киламиз - МИ, 383.
Ю кори образли услубий таъсирчанлик яратиш учун м уал­
лиф том онидан иккига булиб, турли ж ум лалар таркибига сингди- 
риб ю борилган «Strike w hile the iron is hot» образли ф разеологиз- 
м ининг аслиятдаги ш аклида тарж им а килинмасдан, йигиб, бир 
бутун холда берилгани муаллиф томонидан атайлаб вуж удга кел- 
тирилган услубий максадни ярата олмаган. И фода, ж ум ладан, у з­
бек тилида: «А гар биронта тайёр асарингиз булса, нур устига 
аъло нур». «Босиш вакти келди». «Тем ирнпнг айни кизиган пай- 
ти » тарзида берилганда, аслиятга монанд икки м аънонинг бир 
пайтда ж онланиш и каби суз уйини ю зага келган булар эди:
44
www.ziyouz.com kutubxonasi


If you have one already written, so much the better. Now is the 
time to strike. The iron could not be hotter - ME, 374 // Если у 
вас есть уже что-либо готовое, тем лучше. Не следует мед­
лить. Куй железо, пока горячо - МИ, 309 // Агар биронта 
тайер асарингиз булса, нур устига аъло нур. Пайсалга солиш 
керак эмас. «Темирни кизигида бос», дейдилар - МИ, 384.
У зидан сал нарида бировнинг йуталиб ю борганини эш ит- 
ган Г екльберри Ф инн н и \о я тд а куркиб кетади, аммо тезд а узини 
босиб олади. Гекнинг бу холатини муаллиф « H u ck ’s heart shot in­
to his throat, but he sw allow ed it again» тарзида суз уйини оркали 
образли тасвирлайди. А слиятга мувоф ик гуё Гек куркиш натиж а­
сида \а л к у м и га сакраб чиккан ю рагини куркуви босилиш и х,амо- 
но кайта ю тиб юборади. Куриниб турибдики, иф оданинг ф разео­
логик бирликдан иборат биринчи кисми ком понентлари иккинчи 
кисми ёрдам ида ж онланиб, юкори бадиий таъси рчанли кн и ю зага 
келтиради. Суз уй инининг биринчи кисмидаги ф разеологик б и р ­
ликнинг рус тилига эквиваленти оркали тарж им а килиниш и, иф о­
д ан ин г иккинчи кисм ининг эса эътибордан сокит этилиш и услу­
бий приём нинг (суз уйинининг), бинобарин, муаллиф кузда тут- 
ган услубий максаднинг йуколиш ига олиб келган. Бу нарса узб ек­
ча тарж им анинг \а м аслиятга номувофик булиб колиш ига сабаб 
булган:
Не was about to spring with winged feet, when a man cleared his 
throat not four feet from him! Huck’s heart shot into his throat, but 
he swallowed it again - HF, 195 // Гек уже собирался дать тягу, 
как вдруг в трех шагах от него кто-то кашлянул. Сердце у Ге­
ка ушло в пятки, но он переселил страх и остался на месте -
ГФ. 196 // Гек эндигина кочиб кетмокчи булиб турган эди, 
бирдан узидан икки кадам чамаси ерда биров йуталди. Гек- 
нинг назарида, жони гуё халкумига иргиб чиккандек булди. 
Бирок у, узини босиб, урнидан кузгалмай тураверди - ГФ, 209.
Ф разеологик иборалар суз уйинига дуч келганларида у л ар ­
нинг моддий-мантикий хдмда образли-кучма маънолари бир пайт- 
нинг узида ж онланади. Ш унинг учун х,ам уларни бош ка тилга 
лексик таркиб ж ихатидан кисман фарк киладиган эквивалентлари 
ёки мукобил вариантлари оркали тарж им а килиш дан кура, калька 
ёрдам ида бериш маъкулрок, бундай х,олда иф оданинг лексик тар- 
киби моддий ж и \атд ан айнан сакланади ва суз уй инининг кайта 
тикланиш и учун кулайрок имконият вуж удга келади. Х,олбуки, 
русча тарж им анинг олдинги нусхасидан кура калька усулига му­
рожаат килиш адекватликни таъм инлаган булар эди. Бу эса, уз
45
www.ziyouz.com kutubxonasi


навбатида, узбекча тарж им анинг хам хар ж ихатдан асли ятга мо- 
надлигини таъминларди:
Гек уже собирался дать тягу, вдруг в трех шагах от него кто- 
то кашлянул. Геку показалось, что сердце у него подпрыгнуло 
к горлу, но он проглотил его снова - ГФ, 165.
Х улоса килиб айтганда, мисоллар тахдилидан куриниб ту- 
рибдики, воситачи тил оркали угирилган асарлар тарж им аси да 
кузга таш ланадиган хато ва кам чиликларнинг купчилиги восита­
чи тарж им алар гунохи билан содир булмокда. Рус тарж им онлари 
доим ёдда тутиш лари керакки, уларнинг тарж им алари наф акат 
рус тилида бадиий асар мутолаа киладиган китобхонлар, балки уз 
мухлисларини мазкур асарлар билан русча тарж им алар воситачи- 
лиги да таниш тирадиган узга халклар тарж им онлари учун хам 
мулж алланади.
Бевосита тарж им а масалалари илмий м уаммо сиф атида 
олим лар том онидан хал килинаётган экан, бу, албатта, баж арила- 
жак тарж им алар сиф атининг борган сари яхш иланиш ига замин 
тайёрлайди. Бу хил тарж им ани билвосита тарж им ага карш и куй­
ган \о л д а , уни узлуксиз таш викот кила бориш зарур.
Айрим олим ларнинг билвосита тарж им а ам алиётини илмий 
ум ум лаш тириш га харакат килиш лари, бу масалани илм ий м уам ­
мо си ф атида илмий ж ам оатчилик м ухокам асига хавола килиш га 
интилиш лари уларнинг бу хил тарж имани ёклаб чикиш га хам да 
таргиб килиш га м ойилликларини курсатади. К атор тадкикотчи- 
лар гохо билвосита тарж им а муаммосини ёритиш зарур, шу фао- 
лият ум ум лаш тирилм ай колиб кетяпти, деган фикрни билдиради- 
лар. Биринчи караш да бу нуктаи назар тугридай тую лади, чунки 
ш ароит такозоси, замон талаби билан ижобий натиж а бераётган 
хар бир амалий ф аолият умумлаш тирилиш и, таргиб ва таш ви к 
килиниш и, у асосда илмий хулосалар чикарилиш и лозим , токи 
кулга киритилган натиж алар айни ф аолиятнинг келаж ак такди ри - 
да мухим ахам ият касб этсин. Аммо масалага хозирги замон та р ­
ж има ам алиётига булган талаб нуктаи назаридан ёндаш иладиган 
булса, тарж им адан тарж им а килиш хакида калам тебрати ш н и нг 
истикболи йук эканлигини хис этамиз: тарж им адан тарж им а ки­
лиш м асаласига илмий муаммо сифатида караш амалий ж ихатдан 
узини окдам айди. Бинобарин, тарж им адан тарж им а килиш муам- 
м осининг м авж удлиги ёки келажакда ш ундай м уам м онинг илмий 
мухокама кун тартибига куйилиш и мумкинлиги хакида суз хам 
булиш и м умкин эмас.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi


Д архакикат, амалий жихатдан бевосита тарж им а дараж аси- 
да узини оклам айдиган сохта усулни илмий тахлил килиш га ки ­
рши иш - самарасиз уриниш дир.
А слида м асала!а бутунлай бош кача ёндаш иш зарур. Я гона 
ижобий усул сиф атида бевосита тарж им ани каттик туриб химоя 
килган, уни таш вик ва таргиб этган хамда назарий ум ум лаш тир- 
ган холда, воситачи тил оркали тарж им ага хориж ий тиллардан 
тарж им а киладиган малакали тарж им онларнинг куплаб пайдо бу- 
ла бориш и окибатида аста-секинлик билан йук булиб кетаверади- 
ган. саклаб колиниш ига эса хеч кандай эхтиёж тугилм айдиган 
сохта усул сифатида каралиш и лозим.
47
www.ziyouz.com kutubxonasi



Download 11,86 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   117




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish