Ko‘makchilar

Shad olma, eldi teyü, ashiqi miskin (Sakkokiy). Báqalmas-men
yüziga, behayáliqdin uyalg'ay deb (Muqimiy);
d) m uallif gapini o ‘zlashtirm a va ko‘chirm a gaplar bilan
bog‘lash vazifasini bajaradi: Meya yavuqraq keliy, teb Havani
www.ziyouz.com kutubxonasi
ündàdi (Q R / Aydi: “Meni azin emgàtmày, silkamàq ”, — teb
(Tafsir/ Xânhukmqildi, uljamàatqa “qarluq” desünlârteb(Sh.tar.).
Ul qoy jallâv aytibdur ki, ushbu tilialarm meya bergil, men sang'a
qirq adad qoy beràyin deb (Furqat).
253-§. Ayrim so‘roq olm oshlariga va shunga o ‘xshash ba’zi
so‘zlarga kim yoki ke bog‘lovchisi qo‘shi!ishi bilan m urakkab turdagi bog‘lovchilar hosil boladi. Bunday boglovchilam ing ko‘pchiligi sabab ergash gaplarni, ayrim lari o‘xshatish-qiyoslash m azmunidagi ergash gaplarni bosh gap bilan bog‘lash vazifasini bajaradi.
Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
nechük kim / / nechük ke — Navàiy fàniy ol, istàr esàtj kam /
/ nechük kim boldüar Farhàd-u Bahràm (Navoiy, FSH ). Julÿô
tebràngàch, qabr tebrangan-dek maxsus boladur, nechük kim kemàgà
kirmàgàn el kemàgà kirgüch, sâxiî mutaharriq maxsus bolur (BN).
Tàpilmadi meyà yekranglik zamàn elidin / / nechük ke àylàmishàm
sayri à/ami ashbàh (Munis);
netck kim — Küyür-men daima ishqiqda, ey yâr / / neîàk kim
küysà parvâna kerüb nur (X SH );
nechün kim / / nevchiin kim — Yalg'ân soz degiichisezin be \ëtibâr
qilurnechün kim ul govharm xazaf-dek xâr qilur (Navoiy, MQ).
Befàyda el bilà m usâhibhq qilm as, nevchün kim bejihat
mashaqqatlami ezigà ravà kormàs (Navoiy, M N);
neche kim — Hech kimàrsâ kormâdi ani, nechà kim yâlg{ân
qilmish bolg‘ay (Tafsir). Xasta koqlümdin xayàlin bir zamàn ketmüs,
begim //n e c h e kim vasluj etàgigà qolum yetishmâs, begim (Atoiy);
nege kim — Xoja Kalànm iilàb edük, negà kim Xoja musâhib
edi (BN);
uyla kim — Faqir ahhg‘û pâdshâh muhtâj / / uyla kim shahg'a
gadà muhtâj (Navoiy). Jismi zârim seli ashkim üzrà har sari barur
//u y la kim àqg'ay qurug‘xashak Jayxun üstidà (M unis).
andaq (andag*) kim j f andaq ke — Ba’zilar aymtshlar kim,
yalavach ermes teb, andag* kim ta y ri taalà yarltqamish turur (Tafsir). Vafàg‘a hayâ bilà payvastahq, andaq ke hayâg‘a vafa bilà
vàbastahq (Navoiy, MQ).
www.ziyouz.com kutubxonasi
254-§. Am y üchün (kim), shumt) üchün (kim) kabi ergashtiruvchi bog'lovchilar ko‘rsatish olmoshlariga uchun ko‘makchisi
qo‘shilishi bilan hosil bo‘lib, asosan sabab ergash gaplam i bosh
gap bilan bog‘lash vazifasini bajaradi: Bu vaqtg'acha Turnan yásh
erdi, ami) üchün men ishni qila turur erdim (Sh.tar.). Aya ilm
bermish erdi, amy üchün xizr atlandilar (Tafsir). Qasim xán rcizi
boimadi, amy üchün kim Qára Bulaqta zabt-u siyásat üchün mog'ulm
eltürüb edi (BN ). Parilar qorqtilar, amy iichiin kim Bilqis parilar
urug'indin erdi (QR). Nechük kim ul vilüyatda suv kepdür, shumy
üchün anda bagHar kep (Turkiston viloyatining gazeti).
255-§. Eski o‘zbek tilida yana bir qator ergashtiruvchi bog‘-
lovchilar am alda bo‘lib, bular kam qo'llangan yoki m a’lum davrlar
uchungina xos bo‘lgan. Quyida shunday bog‘lovchilardan ayrimlarini ko‘rsatib o‘tamiz:
mabñda — Ta 'biy mabáda chay tilcir/ / damlashlan ishqár ekán
(M uqimiy). Ki anda Aviiyá xoja mabáda / / otnrg'an bolsa, qilma
áshkára (Furqat);
basharti — Hech bir sormas-mu-di, nákám davránlar etár / /
qulian ichra basharti e ’tibanm bar edi (Muqimiy);
vagarna — Dili azurda mendin boldi náhaq / / vagarna yoq
gundhe mendci mutlaq (Furqat). Dedi kim, qam üch minimni beriq
/ / vagarna shariat desáqiz, yüriy (Muqimiy);