Ko‘makchilar

varna -M ast-m en bu kecha, saqiy, lutfilá oltürmeni / / varna
qoysay taqlaga, ranjixumár oltirg'usi (Muqimiy);
zerake — Ehtiyat birla yaruqdin maxsus asbáb ichra saxlar
ekanlar, zerake shu 7a teksá, mazkur ddrunuj quvvati ketár emish
(Furqat);
chunanchi — Korungáy g ‘urbat ahhg ‘a, nigdra, xanumán shirin
/ / chunanchi xayli insüng‘a xayáti javidin shirin (Muqimiy);
bavujudi — Daim turkchci aytib qush sala atlang4ay va
bávujudi bu ishlár tab’iyaxshidur (Navoiy, MN). Bavujudibujamdl
istcir vafasindin koqiil/ / vah, ne tadbir áyláyin men bu majal andish
üchün (Atoiy);
bavujudi kim — Bavujudi kim átimm ayttim ham, muddatin
www.ziyouz.com kutubxonasi
sorjra tamdilar (BN). Bavujudi kim, bilur-sen, yarisadiq-men setja
/ / har zaman der-sen meni ag‘yar, taqsirim, nediir? (Atoiy);
bavufudi ul kim — Bavujudi ul kim usul-qaidasi bila harakati
muvafiq ernes erdi, atnma xalayiqg‘a andaq asar qilur kim, kop el
yig'lar edilar (Navoiy, MN).
Yuklamalar
256-§. Eski o'zbek tilida iste’m olda bo‘Igan yuklamalar tuziIishi va qollanishi jihatdan ikki guruhga boMinadi: 1) bir guruh
yuklamalar tuzilishiga ko‘ra affikslarga o'xshab so‘zga qo‘shilib
keladi va o ‘zi qo‘shilib kelgan so‘zga yoki butun gapga qo‘shim cha
m a’no beradi; 2) yuklamalarning ikkinchi guruhi so‘z yoki gap
oldidan kelib, mustaqil so‘z sifatida qo'llanadi. Lekin bunday
so‘zJar mustaqil leksik ma’noga ega b o ‘lm asdan, gap m azm uniga
qo‘shimcha m a’no beradi.
257-§. So‘zga qo‘shilib keladigan yuklam alardan eski o ‘zbek
tilida asosan quyidagilar iste’m olda bo'lgan:
-mu yuklamasi so‘roq ma’nosini ifodalaydi: Seniot kuydiirmcismu? (QR). esriik kishi bilur-mu kishinitj gunahini? (Atoiy). Shayx
janabi muridg'a aytti kim, senda hech m alum bar-mu? (N avoiy,
MQ). Dedilar: qizlandin qaldi-mu hech? (SHN ). Dilraba, setja
kerakmas-mu savab? (Furqat).
-mu yuklamasi odatda kesim vazifasida kelgan so‘zga qo‘shiladi (yuqoridagi misollarga qarang). Ba’zan boshqa so‘zlarga ham
qo‘shilib keladi va shu so‘zni ta ’kidlab, alohida ajratib ko‘rsatadi.
Bu hoi asosan X III—XIV asrlarga oid yodgorliklar tiliga xos
bo‘lgan. Masalan: Meniqamchi birla urduij... qasd birla-mu urdurj ?
(Tafsir). Biz qanndashimizm ach-mu qoyg'ay-miz yaxud suvsizmu qoyg‘ay-miz? (QR). Shakar yatjhg' sozutja-mu biiter-men?
(XSH). Men bilmdz-tnen, bu kun-mu kelurya taqi kecha-mu keltir
ya laqi erte-mu kelur (NF). Xoblar jabr-u jafasin men-mu tartarmen mudam? (Atoiy).
-oq yuklamasi gapning har qanday boMagi bilan kela oladi va
shu bo‘lakni ta ’kidlab, alohida ajratib ko‘rsatadi: Afra bu tayaq-oq
www.ziyouz.com kutubxonasi
Musamy elkinga kirdi (Tafsir). Dunyam kezdim-u, zeba, seni-oq
kerdiim, bas (Lutfiy). Qabn Mashhadda-oq vaqedur (Navoiy, MN).
Sahar-oq qal’a iiza mindilar (SHN ). Ushbu haval qashida-oq
tiishuidi (BN).
-oq yuklamasi ravishdoshga qo‘shilganda, bir ish-harakat ketidan tezlik bilan ikkinchisi bo‘Iishi ko'rsatiladi: Chun amy
bargahiga yettim, yetkach-oq xazratig'a arz ettim (SHN). Sultan
Muhammad mirzag‘a bu xabaryetkach-oq, ... taxtqa olturdi (BN).
XV asr va undan keyingi davrlarda bu yuklama qattiq o‘zakli
so‘zlarga ham , yum shoq o‘zakli so‘zlarga ham faqat qattiq talaffuz qilinuvchi -ok shaklida qo‘shilgan (yuqoridagi misollarga
qarang). X III—XIV asrlarga oid yodgorliklarda esa yumshoq o‘zakli
so‘zlarga yumshoq talaffuz qilinuvchi -oq shaklida ham qo'shilgan.
Qiyoslang: Alamda er biz-ok-mu ? (QR), ozini ezi-ok toritti (Tafs ir/ sen-ekqayrayalg‘uzqalg‘an (XSH), bu kiiyiik ichrd-ok tutuldim
(XSH), seni-ok saqinib yar (XSH), tash qaz/naq bila-oq (XSH),