Ko‘makchilar

Sevmàkin dalili ul bolurki, sevmishnit] îiliiginchà yürisâ,... (QR). VI
yâmüniar ki, bu ish bâshladilar / / ezlarin shahr ichigâ tashladilar
(SHN). Qilich ki, menitj basfnmg‘a yetti, oshal qihch boldi (BN).
Firâq dardi tammm base, zoif etmish / / berit) xabar ki, atja bôr-mu
anqarib ilâj (Munis). Atâyig‘a inâyat qil ki, shâhlar/ / sorarlargâhgâhi ham gadnm (Atoiy). VI kiin ki Duyh Qayi xün ©ldi ersâ, bizjiii)
yurtimizm tuman tutub, qarang'u boldi (Sh.tar.). Kishi ki ezjâmg'a
qasd etcir, seni sevsün (Lutfiy). Lâf urarmish gui tarâvat bâbida gulshan
ara / / bir bânb yüz ach ki, bolsun sharmsàr, ey sarvnâz (Furqat).
Der-sen ki,firaqimda menitj sabret, A tàyi//sabr etkdli chun qàlmadi
www.ziyouz.com kutubxonasi
imkan, netáyin men (Atoíy). Xán aytdi andaqxátun neyerdin táptlur
ki, kelib anaym y ornin tutg'ay, tedi (Sh.tar.).
Kim, ki boglovchilari ayrim so‘zlarga yoki boglovchilarga
qo'shilib tarkibli bog‘lovchilar hosil bo'Iadi: taki, chunkim //chunki,
netek ki, nechük kim kabi (qarang: 250, 251, 253-§§).
248-§. Agar bogMovchisi XI—XII asrlarga oid yodgorliklarda
ham iste’m olda bo‘Igan. Lekin uning qoMlanishi X III-X IV asrlardan boshlab kengaya borgan.
Eski o‘zbek tilida agar bog‘lovchisi asosan shart ergash gapni
bosh gap bilan bog‘lash vazifasida qoMlangan: Agar bermasáy, biz
kirib, chiqarar-biz (QR). Agarkonlüy tilárjámmm álmáq/ / qaraqchi
kozláriydin bir qiya báq (Atoiy). Agar meya báqsayiz, ezüyizni
aidurur-siz (B N ). Agar yardurmasaniz, ... muxáribadin ozgá
kársaziik yoqtur (Furqat).
Agar bogMovchisi ba’zan to‘siqsiz ergash gapni bosh gap bilan
bog‘lash vazifasini ham bajaradi: Yardin agarkelsá qüich bashima
/ / zarra firáq etmágá-men ixtiyár (Lutfiy). Vah, nedindür kim,
yubarmas-sen navázish námai/ / men nechá irsal agar qilsam kitáb
uzrá kitáb? (M unis).
Agar bog‘Iovchisi she’riy asarlarda gar shaklida ham keng
qo‘llangan: Gar aflatun eshiísá ez sezini/ / unutg‘ay erdi ul dam oz
sozini (XSH). Gar raqibiy tüshsá maniy qoluma / / arqasidin tasmalar kep tile-men (Lutfiy). Gar aya banda madadkár oldum / /
yamán el sezi bilá yár oldum (SH N ). Gar qilich báshima ham
kelsá, degáy-men rástini (Muqimiy).
Ayrim asarlarda bu boglovchi tf/*shaklda ham qo'IIangan: Ul
yol ar bag‘landi áchug‘dur bu yol (Navoiy, MQ). elganim yaxshi
bu nav, ar oísá ellikdin yáshim (Bobur). Sarv-sen, ey guluzár, ar
bolsa xushrqftár sarv (Muqimiy).
Agar bog‘lovchisi XIX asrdan boshlab agarda shaklida ham
qo‘llangan: Tüynügiydin agarda chiqsa tutun / / munda ber
dastmáyalarm butun (Muqimiy).
Agar (gar, ar) bog‘lovchisi ba’zan takrorlanib qoMlanadi. Bunda
u xah..., xáh... ayiruv bog‘lovchisi vazifasida keladi: Soz tergüchiniy
www.ziyouz.com kutubxonasi
agarulug‘i, agarkichigi, bilki, eriirlartamug‘otimrj tutrug'i (Navoiy,
MQ). Bdshirjdin evruliir sadqa bo}g‘ah kamar / / bandar/ durur
agar mdh-u gar aftab erur (Lutfiy). Javhari jartim aylaram eysar /
/ gar qabul dyld, rad agar dyld (Munis). Bu m a ’nidin arzulmat, ar
nurdur / / sezi gah tilldrda mazkur durur (N avoiy, SI).
249-§. Agarche, garche, arche, agarchand, garchand, harchand
bog'lovchilari agar, gar, ar bog‘lovchilariga yoki har belgilash
olmoshiga -che yoki -chand qo‘shimcha]ari orttirilishi bilan hosil
bo‘lgan. Bu bog‘lovchilar to ‘siqsiz ergash gapni bosh gap bilan
bog‘lash vazifasini bajaradi.
Agarche bog'lovchisi asosan XV asrdan boshlab keng qo'llangan bo‘Jib, X III—XIV asrlarga oid yodgorliklarning ayrimJarida
ham uchraydi: Agarche men ulardin bolmasam, ... anlarni dost
biliir-men (Tafsir/ Faqiram agarche kormey-men, amma Mavlana
Muhammad Badaxshaniydin eshitmish-men (Navoiy, M N). Agarche
mardanahg'i bar edi, vale bir nimd telbardk va gol kishi edi (BN).