Ko‘makchilar

daqi shaklida uchraydi).
Taqi //d a g ‘i ham uyushgan bo‘laklarni va qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog‘laydi: Oq ya alsunlartaqi meni aísunlar
(Tafsir). Hajnqda, begim, “áh!”degüm dag‘i elgüm (Atoiy). Tág‘m
eritüráhim, asar qilg'usi bir kün / / keqlüm nechá kim bolsa temur
tüsh dag‘i polad (Lutfiy). Shahrdin chiq taqi qil xizmatixün (SHN).
Joji xán básti taqi qipcháqmrj qolg'a tüshkánin oltürdilár (Sh.tar.).
Taqi //d a g ‘i bog‘lovchisi ham ko‘pincha biror narsa, voqeahodisani yoki ish-harakatni ajratib, ta ’kidlab ko‘rsatish, m a’noni
kuchaytirish uchun qo‘l!anadi: Aqa taqi bug‘day berayin (QR).
Hamana sháh dag(i am koriibtür(Navoiy, FSH). Hamza sultáng‘a
dag'i bárdi xabar (SH N ). Lazzati artar dag‘i qadng‘a tüpmas ráh
(Munis).
Yemci, ma bog‘Iovchilari qadimgi turkiy yodgorliklar tiliga xos
bo‘lib, X III— XIVasrlarga oil manbalarda ham qo‘llangan. Vazifasi
jihatdan ham, taqi / / dag‘i bog‘lovchilariga o'xshaydi. Qiyoslang:
Bu qissa yema tügál sharh qihnmish turur (Tafsir). Nechiik kim
kezdi yalg‘uz tág'lar a ra // yemci chimgen chechaklar, bag‘lar ara
(XSH). Yerniij ma koknit] taijrisi men-men (QR). Biz ma bezchilik qiláhm (Q R). Bitidim ma yazdim bu bir qach sozüm (XSH).
Ayiruvchi bogHovchilar
243-§. Eski o ‘zbek tilida kcng iste’molda bo‘lgan ayiruvchi
bogMovchilardan biri yá bogMovchisidir. Bu bog‘lovchi uyushgan
bo'Iaklaming yoki qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplaming biridan
ikkinchisini ajratib ko‘rsatish vazifasini bajaradi: Belindinyá tizindin
suv kechmádi (Tafsir). Shakardur ul aghzyá pista, bilméin (Lutfiy).
Xojasi am yá ul xojasim ¿izad qihbdur (Navoiy, MN). Ul tabi
maygun iizd xatdur-mu, bolmish üshkür / / yá magar gul bargi iizrá
büsh chiqarmish xárlar (Munis).
www.ziyouz.com kutubxonasi
Yá bog‘lovchisi uyushgan bo‘laklar yoki qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar oldidan takrorlanib ham keladi {ya..., ya...).
Bunda ayirish m a’nosi ta’kidlanib, kuchaytirib ko‘rsatiladi: Yá
visáliydm karam qil, yá meni oltiir raván (Atoiy). Ya beliga bág'lar
edi, yá gohg‘a áhb yüriir edi (BN). Bu savda bilün bashida kechgurun
/ / barur kohi yá argadxn, yá burun (M uqim iy). Yá sen-m u
kemüshür-sen, yá ozümiii-mu bulahm? (Tafsir).
Keyingi davrlarga o id m anbalarda bu bog‘!ovchi yáki shaklida
ham uchraydi: Osmahg gashlar-mu yá shamshir qándin zanghq / /
yáki pistaqi tokülmish rangi ahzár üstidá? (Furqat).
Eski o ‘zbek tilida faol iste’m olda b o ‘lgan ayiruvchi bog‘lovchilardan yana biri gsh (gühi) bog‘lovchisidir. Bu bog‘lovchi
ko‘pincha takrorlanib qo‘llanadi.
Gáh (gáhi) bogMovchisi uyushgan boMaklar yoki qo‘shm a gap
tarkibidagi sodda gapJar oldidan takrorlanib kelib, ikki ish-harakatning yoki ikki voqea-hodisaning galm a-gal boMishini ko‘rsatadi: Gáh Hátam uyalur bazm ich in d á //g á h i Rustam yupanur razjn
ichindá (M N). Gáhi keziimdin áqaryásh-u gáh la 7 támar (Sakkokiy). Gáh sáchin silár edi, gáh yüzin / / gáh qashin saylar edi, gáh
kezin (SHN ). Gáh yig‘lab, gáh ahvahmg'a kulmishám asir (M uqimiy).
Gáh (gáhi) bog‘lovchisi bir o ‘rinda takrorlanib kelishi ham
mumkin. Bunday hollarda biror ish-harakatning yoki voqea-hodisaning vaqti-vaqti bilan takrorlanib turishi ko‘rsatiladi: G'amza
oqim gáh-gáh jámma rahm etib átar (Lutfiy). Táparda astamrjda
panáhi meni kezlar-mu erkin gáh-gáh? (Navoiy, FSH). Átáyig'a
ináyal qil ki, sháhlar/ / sorarlar gáhi-gáhi ham gadám (Atoiy).
Gáh (gáhi) bog‘lovchisi yakka holda qo'llanganda, biror ishharakatning yoki voqea-hodisaning b a’zan-ba’zan b olishi yoki
qaram a-qarshi m a’nodagi ikki tushuncha o'rtasidagi bog‘lanish
ko‘rsatiladi: Ul ki derlar suv qizi ki, gáh kezgá kerüniir (Atoiy).