Ko‘makchilar

Náz ilá kulbam ará kirsay, ... (Munis). Eyládim chin e ’tiqad ilá
salam (Muqimiy). X IX asrga oid ayrim she’riy asarlarda -la shaklida ham qo‘llangan: Adl qulágli-la eshit hahmi (Muqimiy).
Birlá ko‘m akchisi odatda bosh kelishikdagi so‘z bilan qo‘llanadi. Kishilik va ko'rsatish olmoshlari ko‘pincha qaratqich kelishigida keladi: meniq (menim) birlá, senil] birlá, ani] birlá, biznirj
(bizir], bizim) birlá, siznirj (sizitj) birlá, munui] birlá kabi.
Birlá ko‘makchisi quyidagi m a’nolarni ifodalaydi:
1. Birgalik m a’nosini bildiradi: Besh yüz er birlá atlanur boldi
(QRj. Shágirdlan bile tág‘ gashtiga bánb, ... (Navoiy, MN). Oz
novkarlant] birlán anda barib, otav suqub keliqlár (ShX&x.). Anij
birlá qilur erdim tamásha (Furqat).
Birlá ko‘makchisi birgalik m a’nosida qollanganda ba’zan teng
bog‘lovchiga o‘xshaydi. Lekin bunday o‘rinlarda ham birgalik m a’-
nosi ustun bo‘ladi. M asalan; Chag(atay birla ozbákni alur taráj-u
yag‘masi (Atoiy). M ulk ahh báshig‘a áltun bilá durlar sachar
www.ziyouz.com kutubxonasi
(Navoiy, MQ). Türkistán birlan Andijánm áhb, átasi xizmatig'a
keldilár (Sh.tar.).
2. Vosita m a’nosini bildiradi: Qarabashlarm qamchi birla,
yig'ach birla uru oltürdi (QR). Oqlar birla, qihchlar birla urushtilar
( 0 ‘N). Ne til birla deb erkirt bu maqahn (N avoiy, FSH). Butlanna
nayzanuj uchi birlan sanchdilar (Sh.tar.). Pichaq birlan oz qarnint
ikki yerdin chák qihbdur (Furqat).
3. Holat, sabab kabi m a’nolami bildiradi, ya’ni ish-harakatning qanday holatda yoki nima asosida yuzaga kelishi ko‘rsatiladi: Qattig‘ ün birla yig‘ladi (QR). Bir kimarsáni xatá birla eltürdi
(N F). Chiqar har lahzayüz miy shiva birla (Atoiy). Yüztashvishlar
bila ichár edilár (BN ). Fátiha jahl ilá oqishdi turub (Muqimiy).
4. Payt m a’nosini bildiradi. Bunda birla ko‘makchisi payt
m a’nosidagi so4zlar bilan keladi: Bir manzilg'a tiinlá birla yettilár
(Tafsir). Uzun kün birla boldi ul parilar (X SH ). Yalg‘uzjánimg{a
tan bila, bilmen, ne paydá bolg'usi (Sakkokiy). Keche bila obdan
ittifaq qila almay, parishan banb tegárlár (BN ).
5. Harakatning nim a bo‘yicha yo‘nalishini ko‘rsatadi: Madina
yoh bila keldim (N F). Yazlarsuv ulg'aysa, Shibartu kotahdin áshib,
Bamiyán va Sayqán bila yürüirlár, qishlar Abdara bila yürüshürlár
(BN). Bir nechesi yol birlan... Xárazmg‘a keldilár (Sh.tar.).
219-§. Kibi//kebi, yaijhg‘ (yayhq), bikin ko‘makchiIari m a’-
nosiga ko‘rabirguruhni tashkil etadi, ya’ni bu ko‘makchilar o‘xshatish, qiyoslash kabi m a’nolarni ifodalaydi. Bu ko‘m akchilarodatda bosh kelishikdagi so‘z bilan qo‘llanadi. Kibi//kábi, bikin ko4makchilari kishilik va ko‘rsatish olmoshlarining qaratqich keiishigidagi shakli bilan ham qollanadi: meniy kibi (kebi), seniy kibi (kebi),
munuy bikin kabi.
Kibi//kebi ( ) ko‘makchisining qo‘llanishi X III—XIV asrlardan boshlab kuzatiladi: On tertünch áy kabi bolg'ay (Tafsir). Har
goshada meniy kibi yüz mu; xarába bár (Atoiy,). Qilay majnun kibi
keijlümni háli (Navoiy, FSH). Gzgá xanlar kibi majlis qurmas
(SHN ). SozlárUj toti kebi shirin kalám etsátj netár? (Muqimiy).