Жойда картасиз ориентирлаш ва нишонни кўрсатиш жойда ориентирлашнинг моҳияти ва усуллари



Download 1,11 Mb.
bet2/16
Sana19.04.2020
Hajmi1,11 Mb.
#45836
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
Bog'liq
ЖОЙДА КАРТАСИЗ ОРИЕНТИРЛАШ ВА НИШОННИ КЎРСАТИШ

Жойда бирон нуқтанинг меридиани маълум бўлса, унга перпендикуляр тушириб бу нуқтада параллел йўна-лиши аниқланади. Шунинг учун бирон нуқтада гори-зонт томонларни аниқлашда бу нуқтада меридиан йўна-лишини аниқлаш кифоя.

Горизонт томонлари асосан компас билан аниқла-нади. Бу ҳақидаги маълумотни кенгроқ кўриб чиқамиз. Биз бу ерда географик меридиан йўналишини аниқ-лашнинг оддий усуллари билан танишиб чиқамиз.


9.1- жадвал

Ер юзининг бирор нуқгасидаги географик мериди-аннинг йўналиши астрономик кузатишлар натижасида аниқланади.

Меридиан йўналишлари аниқ бўлмаса-да гномон усули билан Қутб юлдузини кузатиш ҳамда Ой, Қуёш ёки баъзи бир маҳаллий предметлар ёрдамида ҳам аниқ-лаш мумкин.

Гномон усули. Берилган нуқтада географик мериди-ан йўналишини ўтказишнинг бу усули туш пайтида гномон қозиқчасидан тушган энг қисқа соя йўнали-шини аниқлашга асосланган. Маълумки, тик турган предметдан тушган энг қисқа соя туш пайтига, унинг йўналишини эса географик меридиан йўналишига тўғри келади. Шунинг учун географик меридиан «туш чи-зиғи» деб ҳам юритилади.

Берилган нуқтадан географик меридиан гномон усу-ли билан қуйидагича ўтказилади. Тўрт бурчакли тахта олиб, унинг устига қоғоз ёпиштирилади. Бу қоғозга ораси бир см дан қилиб бир неча айлана чизилади. Айланалар марказига диаметри 1,3—3 мм ва узунлиги 10-12 см ли темир ёки ёғоч қозиқча қоқилади. Сўнгра бу тахтачани меридиан йўналиши аниқланаётган нуқ-тага горизонтал қилиб (9.3.-расм) ўрнатилади. Кейин гномон қозиқчасидан тушган соялар кун бўйи кузати-лади ва соянинг учи айланаларга тўғри келганда нуқта билан белгилаб борилади. Бунда тушга қадар қозиқча-дан тушган соянинг тобора қисқариб, белгиланган нуқ-талар айланаларнинг бир томонида, тушдан кейин эса соя узая бориб, белгиланган нуқталар айланаларнинг иккинчи томонида қолаётганлигини кўриш мумкин. Ҳар



бир айланадаги белгилан-

ган қарама-қарши икки

нуқта ўзаро туташтирила-ди. Сўнгра бу чизиқларнинг ҳар бири тенг икки-га бўлинади ва чизиқлар-ни тенг иккига бўладиган бу нуқталар чизиқ билан туташтирилади. Бу чизиқ географик меридиан йўна-лишини кўрсатади.

Кечаси ҳаво очиқ пайтида қутб юлдузига қараб

9.4-расм. Гномон

ҳам горизонт томонларини аниқлаш мумкин. Қутб юл-дузи тахминан шимолий географик қутб тепасида ту-ради. Қутб юлдузига қараб бирон нуқтадан географик меридиан ўтказиш учун бу нуқтада турилади ва турган нуқтадан қутб юлдузига томон бўлган йўналиш аниқ-ланади. Бу йўналиш берилган нуқтадан ўтказилган гео-график меридиан йўналишини кўрсатади.

Қутб юлдузи Кичик Айиқ юлдузлари туркумига ки-ради. Уни осмонда топиш учун Катта Айиқ туркумида-ги икки четки (9.4-расм) да (2 ва 3) юлдуз орқали фикран тўғри чизиқ ўтказилади. Сўнгра бу чизиқ шу икки юлдуз орасидаги масофадан беш марта узоқ ма-софага (9.4-расмда иккинчи юлдуз томон) давом этти-рилади. Шунда давом эттирилган бу чизиқнинг учида Қутб юлдузини учратамиз.

Жойдаги бирор нуқтадан Ой, Қуёш ҳамда жойдаги баъзи бир предметлар орқали тахминан бўлсада, гори-зонт томонларини аниқлаш мумкин.

Қадим замонларданоқ кишилар горизонт томонла-рини қуёшнинг чиқиши ва ботиши билан боғлаб кел-ганлар. Лекин қуёш ҳар доим шарқдан чиқиб ғарбга ботавермайди. Қуёш фақат кун — тун тенглиги кунла-ридагина (21 март ва 23 сентябрда) шарқдан чиқиб

а. Қутб юлдузи,


КичикАйиц а ^

\ \ \ \

\ \

ч'#2

\ з

Катта Айиц.

ғарбга ботади. Одатда тахминан эрталаб соат 7 да қуёш шарқда, кундузи соат 1 да жанубда, кеч соат 7 да ғарбда бўлади. Куннинг бошқа пайтларида қуёш ва со-атга қараб горизонт томонларини қуйидагича аниқта-нади. Соатни горизонтал ҳолатда кафтга қўйиб, унинг кичик (соат) стрелкасини қуёшга тўғрилаш керак. Сўнгра соатнинг кичик стрелкаси билан унинг 1 рақа-ми орасида ҳосил бўлган бурчакни тенг икки бўлакка бўлиб, бўлинган нуқта ва соат маркази орқали (9.5-расмда кўрсатилгандек) фикран чизиқ ўтказилади.



ж

9.5-расм. Қуёш ва соатдан фойдаланиб горизонт томонларини аниклаш

Чизиқ жанубни кўрсатади. Бу ерда шуни эсда тутиш керакки, тушга қадар соат стрелкаси билан бу стрел-канинг соат 13 га қадар юрадиган йўли орасидаги бур-чак (9.5-расм) тушдан кейин эса бу стрелканинг юриб чиққан йўли билан 1 рақами орасидаги (9.5-расм) бур-чак иккига бўлинади.

Кечаси ҳаво булут бўлиб, қутб юлдузини кузатиш мумкин бўлмаса, лекин ой булутлар орасида онда-сонда кўриниб турса горизонт томонларини аниқлаш мумкин. Ой тўлин пайтида у доим қуёш рўпарасида туради. Бу вақтда ой ярим кечада, яъни кечаси соат 1 да жанубда, соат 7 да ғарбда, соат 19 да эса шарқда (9.6-расм) бўлади. Қуёш билан тўлин ой оралиғи бир-биридан 12 соатга фарқ қилади. Шунинг учун худди қуёш ва соат каби тўлин ой ва соат билан ҳам гори-зонт томонларини аниқласа бўлади.



Меридиан йўналишини бир оз ноаниқ бўлсада жойнинг рельефи, ўсимлиги ва бошқа хусусиятлари бўйи-ча ҳам аниқласа бўлади. Масалан, эрта баҳорда тоғ,


Download 1,11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish