Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Neofreydizm 
-
неофрейдизм 
-
neofreudism 
- Z.Freydning 
psixoanalizi asosiga qurilgan, lekin undan farqli ravishda asosiy 
e'tiborni ongsizlik yoki psixik jarayonlardan ko‘ra sotsiumdagi shaxs 
yoki shaxslararo munosabatlarga qaratgan yo‘nalish.
Psixoanalitik 
sotsiologiya 
-
психоаналитическая
социология 
-
psychoanalytical sociology 
- Z.Freyd asos solgan, 
insonning sotsial faoliyatida ongsiz impulslarning hal qiluvchi rolini 
tan oluvchi yo‘nalish.
169

---

Sanksiya - санкция - sanction 
- rag‘batlantirish yoki jazolash 
turlari bo‘lib, ular yordamida ijtimoiy maqbul bo‘lgan xulq-atvor 
me'yorlari mustahkamlanadi.
Totemizm - тотемизм - totemism 
- m a’lum bir hayvon yoki 
o‘simliklar turlariga ilohiy xususiyatlami beruvchi diniy tasawurlar 
tizimi.
Shizofreniya - шизофрения - schizophrenia 
- individ reallik 
hissini yo‘qotadigan psixik kasallikning jiddiy shakli.
170

---

F. TYONNIS - NEMIS MUMTOZ SOTSIOLOGIYASI VAKILI
Reja:
1. Ferdinand Tyonnisning hayoti va ijodi
2. Nemis sotsiologiyasining vujudga kelishi
3. Tyonnis sotsiologiyasining falsafiy negizlari
4. Tyonnisning sotsiologik tizimi
5. Sotsial hayot shakllari
6. Sotsiologiya va siyosat
7. Tyonnis qarashlarining XX asr sotsiologiyasiga ta’siri
1. 
Tyonnis 1855-yil 26-iyun Shlezvig Gersogligining Oldenvorg 
shaharchasida, badavlat yer egasi xonadonida tug‘ilgan. U 1872-yil 
Strasburgdagi 
universitetga 
o ‘qishga 
qabul 
qilinadi, 
shuningdek Yena, Bonn, Leypsig va Tyubingen uni vers itetlarida 
o‘qib, 
1877-yilda Tyubingen universitetida mumtoz fllologiya 
bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Shuningdek, 
falsafa (asosan, Gobbs falsafasi), siyosiy iqtisodiyot, huquqshunoslik 
tarixi va etnologiya fan sohalari bilan shug‘ullangan. Gobbs merosini 
o ‘rganish Tyonnisning tarix va huquq falsafasiga bo'lgan qiziqishini 
orttirdi. U o‘zining mashhur - «Gemeinschaft und Geselhchaft (Jamoa 
va jamiyat)» deb nomlangan asarining boshlang‘ich variantini 1881- 
yilda doktorlik dissertatsiyasi sifatida himoya qilgan va Kil 
universitetida falsafa dotsenti darajasiga erishgan. Biroq u bu 
lavozimda deyarli ishlamagan va kelajak havoti moddiy jihatdan 
ta’minlangan kishi bo‘lganligi uchun, mustaqil olim sifatida faoliyat 
olib borishni maqsadga muvofiq deb hisoblagan. «Jamoa va jamiyat» 
asari keyinchalik bir necha bor qayta toidirilib, “Madaniyat falsafasi 
teoremasi” sifatida nashr etilgan. Aynan u olim sotsiologik 
konsepsiyasining asosini tashkil etadi.
Keyinchalik uning qiziqishlari ortib, ko‘plab ijtimoiy va ilmiy 
fanlar sohalarini qamrab oldi. 1880-1890-yillarda Tyonnis XVIII-XIX 
asr ijtimoiy falsafasini o‘rgandi. Natijada 1896-yilda keyinchalik bir 
necha marotaba qayta nashr etilgan Gobbsga bag‘ishlangan kitobini 
yozib tugatdi, shuningdek, Leybnits, Spinoza, Nitsshe, Spenser, Marks 
va boshqa olimlar to‘g‘risida bir qator maqolalar yozdi. Uning bu
171

---

izlanishlari keyinchalik ham davom etdi. Uning mahsuli bo‘lmish 
«Marx. Leben und Lehre (Marks. Hayoti va ijodi)» asari 1921-yilda 
nashr etilgan.1
Tyonnis sotsial statistikaga ham qiziqqan, jumladan, jinoyatchilik, 
qashshoqlik, o‘z joniga qasd qilish kabi muammolami o‘rgangan. 
0 ‘zining empirik ishiga qo‘shimcha ravishda sotsiologiya sohasida 
ham nazariy 
ishlar bilan 
shug‘ullana 
boshlagan: 
«Axloq»,
«Jamoatchilik fikrining tanqidi», «Mulkchilik» va «Sotsiologiyaga 
kirish» kabi asarlar yozgan.
Keng nazariy, empirik va publitsistik faoliyatiga qaramay, 
Tyonnis akademik maqomga kech erishdi. U 
Skandinaviya 
mamlakatlari, Angliya va AQSh davlatlari ilmiy jamiyatlari bilan 
chambarchas bog‘liqlikda faoliyat olib borgan. Tennis 1909-yildan 
1916-yilgacha Kil universitetining iqtisodiyot va statistika yo‘nalishi 
professori, 
1921-yildan boshlab esa - ushbu universitetning 
sotsiologiya yo'nalishi bo‘yicha faxriy professori sifatida faoliyat 
yuritgan. 1910-yil Frankfiirtda nemis sotsiologik jamiyatini tuzish 
borasidagi yig‘ilishda kirish so‘zi bilan chiqdi. Bu yigilishda Maks 
Veber, Vemer Zombart va Georg Zimmellar ham qatnashgan2 1921- 
yilda esa u nemis sotsiologik jamiyatining prezidenti etib saylanadi va 
1933-yil natsistlar bu tashkilotni yopmaguncha uni boshqargan.
Sotsial-demokratik siyosat ruhida shakllangan Tyonnis Veymar 
respublikasi tarafdori boTgan. U natsional-sotsializm bilan kurashib, 
jamiyat 
a’zolarini 
«varvarlik 
girdobiga 
tushish» 
xavfidan 
ogohlantirish niyatida omma oldida chiqishlar qilgan va Natsistlar 
hujumiga mahkum bo‘lgan. Natsistlar dunyoviy mashhurlikka ega 
olimga buyruq berish yoki cheklov qo'yish mumkin emasligini 
tushunib yetadilar va u universitetdan haydaladi. Natijada Tyonnis 
dengiz bo‘yidagi kichik bir shaharchada (Xusum) umrining so‘nggi 3 
yilini o‘tkazadi.
Tyonnis 1936-yil 11-aprelda Kil shahrida vafot etgan3.
Tennis o ‘z hayotining sezilarli qismini siyosiy jihatdan faol tarzda 
o‘tkazgan va konservativ qarashlari ustuvorlik qilishiga qaramasdan, 
Kayzer Germaniyasida taraqqiyotga yo‘naltirilgan harakatlar deb
1 Фарфиев Б. А., Нуруллаева У Н.Социология тарихи. У слубий кулланма. - Тошкент, 2009. - Б. 56.
2 Зборовский Г.Е. История социологии: классический этап: учебник для вузов. 2-е изд. испр. и 
доп. - Сургут и [др.]: РИО СурГПУ, 2014. - С. 81.
1 A History o f Classical Sociology. Translated by H. C am pbell Creighton, M.A. (Oxon). Piogress 
Publishers. - P. 173-174.
172

---

hisoblangan kasaba uyushmalari faoliyatini qo‘llab-quvvatlagan. U 
Finlyandiya va Irlandiyada mustaqillik uchun olib borilgan 
kurashlarga nisbatan o‘z fikrlarini bildirgan. Tennis birinchi jahon 
urushi davrida Nemis sotsiologiya jamiyatining boshqa ko‘plab 
a’zolari singari, Germaniya hukumatining imperialistik siyosatini 
qo‘llab-quwatlagan. 0 ‘zining hayotining so‘nggi davrlarida milliy- 
sotsializm yo‘nalishiga qarshilik namoyishi sifatida u sotsioal- 
demokratlar partiyasiga qo‘shiladi va Gitleming hokimiyat tepasiga 
kelishidan keyin o‘z faoliyatidan ozod qilinadi.
Hozirgi kunda Tyonnis eng aw alo, o‘zining asosiy asari 
hisoblangan - «Jamoa va jamiyat» kitobi (1887) bilan taniqli 
hisoblanadi, shuningdek uning 800 dan ortiq boshqa ilmiy ishlari ham 
sotsiologiya yo‘nalishida sezilarli ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Birinchi jahon urushi tugashiga qadar, uzoq vaqt davomida uning 
«Jamoa va jamiyat» kitobiga yetarli darajada e'tibor berilmagan. 
Tyonnisning dastlabki asarlarida bevosita Tomas Gobbsning ilmiy 
qarashlari va asarlarining ta’siri yaqqol sezilib turadi. Shuningdek, 
Tyonnis empirik sotsiologik tadqiqotlar ham olib borgan, jumladan
1896-1897-yillarda amalga oshirilgan Gamburg norozilik namoyishini 
tadqiq qilgan, bundan tashqari shahar hududida va shahar atrofida 
mavjud muhitda yuz beruvchi jinoyatlaming statistik sotsiologik 
tavsiflarini o‘rgangan. 1925-yildan 1929-yilga qadar uning uch jilddan 
tashkil topgan sotsiologiya yo‘nalishidagi asarlari nashr qilingan, 
jumladan «Sotsiologiyaga kirish» va Tyonnisning falsafly-tarixiy 
saylanma asarlari nashr qilingan.
Asosiy asarlari:
1. «Jamoa va jamiyat» (1887).
2. «Jinoyat sotsial hodisa sifatida» (1909).
3. «Axloq» (1909).
4. «Jamoatchilik fikrining tanqidi» (1922).
5. «Mulkchilik» (1926).
6. «Progress va sotsial taraqqiyot» (1926).
7. «Sotsiologiyaga kirish» (1925-1929) va h.k.
2. 
Ikki asr oraliq chegarasida ijtimoiy hayotni izohlashda klassik 
pozitivizmning pozitsiyasi 
sezilarli 
darajada 
nazariy-uslubiy
qiyinchiliklami boshdan kechirganligi qayd qilinadi. Jumladan,
ijtimoiy-tarixiy mavjud 
haqiqiy holatni bilishning tabiiy-ilmiy
uslublarga xos bo‘lgan 
naturalizm tamoyillarining rad etilishi
173

---

sharoitida 
fa^ 
' 
(mantiqiy-gnoseologik) 
asoslami 
keltirish 
tendensiyalarining asoslanilishi va qaror toptirilishiga borgan sari 
urinishlar kuchayib borishi, shuningdek ijtimoiy-gumanitar fanlarda 
bilishning o‘ziga xos uslublarini qidirib topish jarayoni kuchayishi 
kuzatiladi.
Pozitivizmning ijtimoiy-gumanitar fanlarga tadbiq etilishi 
sifatida, sotsiologiya sohasida uning asl tadqiqot ob'ektini (ijtimoiy 
hodisalaming 
o‘ziga 
xos 
jihatlarini 
qayd 
qilish) 
yo‘qotib 
borayotganligi haqida jiddiy fikrlar bildirib o'tilgan. Qayd qilib o‘tish 
mumkinki, ya’ni psixologik yo‘nalishlar doirasida ta’kidlanganidek, 
ijtimoiy hodisalar sohasida biz tabiatga xos bo‘lgan mexanik 
mazmunga ega bo‘lgan sabablar bilan ish olib bormaymiz, balki 
insonning mavjudligi, hayoti bilan bog‘liq qonuniyatlar, so‘zsiz 
ravishda zaruriyat hisoblangan qat'iy holatlar bilan bog‘liq boimagan, 
teologik tavsifga ega masalalar ustida bosh qotiramiz. Shunday qilib, 
tabiat olami va ijtimoiy-madaniy borliq olami o‘rtasidagi keskin 
chegaralardan boshlanuvchi, yangi gneseologik paradigmalarning 
shakllanishi va tan olinishi qayd qilinadi, jamiyat esa - organizm 
sifatida emas, balki ruhiy tartibning tashkillanishi sifatida qarab 
chiqilishi boshlanadi.
«Antipozitivizm» 
ning 
keng 
koiam da 
falsafiy jihatdan 
izohlanishi tendensiyasi eng aw alo, Germaniyada amalga oshirilgan. 
Bu tendensiya xususiy falsafa doirasidan tashqariga chiqishi kuzatiladi 
va nemis sotsiologiya maktablarining va umuman olganda, 
sotsiologiya fan sohasining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. 
Umuman olganda, nemis sotsiologiyasi uning ushbu fan tarixi 
tarkibida alohida o‘ziga xos o ‘ringa ega boiishini belgilab beruvchi 
o‘ziga xos shart-sharoitlar va manbalarga ega hisoblanadi.
Agar Angliya, Fransiya, AQShda shakllangan va rivojlangan 
sotsiologik qarashlar va fikrlar pozitivistik uslubiyat bilan bogiiq 
boisa, nemis sotsiologiyasi esa - asosan, gumanitar fanlarda ishlab 
chiqilgan 
bilish 
tamoyillari 
bilan 
chambarchas 
bogiiqlikda 
rivojlanganligini ko'rish mumkin. Uning tarkibida nemis klassik 
falasafasining gneseologik an'analari sezilarli darajada o‘ringa ega 
hisoblanadi. Bundan tashqari, sotsiologiya uzoq vaqt davomida 
umuman o‘qitilmagan, bu davrlarda sotsiologik masalalar sifatida tan 
olingan masalalar ko‘pincha holatlarda «milliy iqtisodiyot» yoki 
«falsafa» rukni ostida tahlil qilingan.
174

---

Hatto, Vilgelm Diltey (1833-1911) tomonidan sotsiologiyaning 
fan sifatida mavjud bo‘lishi mumkin emasligini tasdiqlashga harakat 
qilingan, maxsus ilmiy asari mavjud. Diltey tomonidan bildirilgan 
fikrlarga ko‘ra, tabiatshunoslik fanlari tabiat hodisalarining insonning 
hayotiga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadi, biroq insonning erkin 
faoliyatini o‘rganuvchi, ruhiyat haqidagi fanlar hisoblangan ijtimoiy- 
gumanitar fanlarda ma’lum bir aniq maqsadlar qanday o ‘rganilishi 
masalasiga oydinlik kiritish yuzasidan urinishlar amalga oshirilgan. 
Tabiatshunoslik fanlarida o‘rganiluvchi fizik jismlar va hodisalar 
bizga bevosita, hodisalar sifatidagina m a’lum hisoblanadi. Aksincha, 
ruhiyat haqidagi fan ichki tajribadan kelib chiqqan holda, insonning 
o ‘z faoliyati ustida kuzatishlar olib borishi va shuningdek, boshqa 
insonlar faoliyatini o‘rganishi, ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni 
tadqiq qilishi asosida shakllantiriladi.
O lz navbatida, Diltey tomonidan qayd qilinishicha, ruhiyat 
haqidagi fanning birlamchi elementlari bevosita ichki hissiyotlar bilan 
bog‘liq bo‘lib, bunda tasawurlar, sezgilar va xohish-iroda birgalikda 
qarab chiqiladi, ya’ni ular orqali inson bevosita o'zining olamda 
mavjudligini his qiladi. Bu ko‘rinishdagi hissiyotlar o ‘z mazmun- 
mohiyatiga ko‘ra, chuqur holatda individual tavsifga ega hisoblanadi.
Shu sababli, Diltey tomonidan sotsiologiyaning mavjudligi 
tamoyil jihatidan va huquqiy jihatdan mumkin emasligi ta ’kidlanadi, 
jumladan tarixiy rivojlanishda sotsiologiyaning umumlashtiruvchi fan 
sifatidagi roliga e'tiroz bildiriladi. Diltey tomonidan o ‘z oldiga 
qo‘yilgan vazifa sifatida, insonning o‘ziga xos ruhiy olamining saqlab 
qolinishini ko‘rsatib o‘tadi. Diltey tomonidan keltirilgan fikrlarga 
ko‘ra, tarixiy mavjudot sifatida inson tabiat kabi umumiy o‘zaro 
munosabatlar tarkibiga kiritilishi orqali tushunilishi mumkin emas. Bu 
holat neokant Baden maktabining asosiy vakillari hisoblangan -
V.Vindelband (1848-1915) va G.Rikkert (1863-1936) tomonidan 
tasdiqlangan.!
Rikkert qarashlarida qadriyatlar borliqda ob'ektiv mazmun- 
mohiyatga ega holat sifatida namoyon bo‘ladi. Qadriyatlardan farq 
qilib, garchi u bilan o‘zaro mos tushmasda, mazmun-mehiyat haqiqiy 
mavjud bo‘lgan ruhiy akt, ya’ni «muhokamalar» bilan bog‘lanadi. 
Faqat mazmun-mohiyat namoyon bo‘luvchi baholashlargina haqiqiy
1 Х айдегер М. И сследовательская работа В ильгельм а Дл;(ьтея и борьба за историческое 
м ировоззрение в наш и дни//В опросы ф илософ ии - 1995. - N . I I . - С. 1.26.
175

---

mavjud bo‘lg; 
hiy akt sifatida qayd qilinadi, mazmun-mohiyat 
qadriyatlarni коч„ tish orqali o‘z-o‘zidan ruhiy borliq chegaralaridan 
tashqariga chiqadi. Bunda u huddi borliq va qadriyatlar o‘rtasida 
vositachi sifatida rol o‘ynaydi va alohida «mazmun-mohiyat» olamini 
tashkil qiladi.1
Ushbu mantiqiy-uslubiy asosda ko‘pgina holatlarda nemis 
sotsiologiyasining ilmiy poydevori tuzib chiqilgan. Shu bilan 
birgalikda, qayd qilib o‘tish kerakki, Rikkertning o‘zi ham 
sotsiologiyani rad etadi va «insonning ijtimoiy ruhiy hayotini sof 
holatda tabiiy-ilmiy izohlash» aynan, tarix faniga tegishli holat 
hisoblanishini ta’kidlaydi. Shunday qilib, paradoks sifatida aynan 
uning falsafa bo‘yicha shogirdi M.Veber tomonidan sotsiologiyaning 
«universal 
tarixiy» 
fan 
sifatida 
o‘rin 
tutishi 
ko'rinishida 
rivojlantirilishi dasturi ilgari suriladi. Aynan, Rikkert tomonidan 
«insonning tarix tarkibida» o‘rganilishi bilan shug‘ullanuvchi fanni 
mantiqiy jihatdan asoslash masalasining ushbu ko‘rinishda, uslubiy 
jihatdan o‘z-o‘zini aniqlash tarzida qo‘yilishi bevosita M.Vebeming 
«universal-tushunuvchi sotsiologiya»sining shakllanishini belgilab 
bergan.
Agar, ushbu sotsiologik oqim yo‘nalishini keyingi rivojianishi 
bo‘yicha qarab chiqilsa, 
u holda M.Vebeming tushunuvchi 
sotsiologiyasi uning ishlab chiqilgan uslubiy ishlanmalari bilan 
birgalikda Amerika sotsiologiyasining rivojlanishida sezilarli darajada 
rol o‘ynaganligini qayd qilib o‘tmaslikning iloji yo‘q, bu yo‘nalish 
T.Parsons tomonidan keltirilgan mashhur qarashlar bilan tugallangan. 
Umuman olganda, Vebeming tushunuvchi sotsiologiyasi orqali 
Rikkert tomonidan tarixiy fanlar uslubiyatining o‘ziga xosligi 
haqidagi qo‘yilgan masala davom ettirilgan va sotsiologik 
qarashlaming keyingi davrlarda rivojlanishiga sezilarli darajada o‘z 
ta’sirini ko‘rsatgan.
Pozitivizmning dastlabki bosqichlarida shakllantirilgan nazariy va 
uslubiy negizlami qayta qarab chiqish turli xil yo‘nalishlarda amalga 
oshirilgan. Borliqning sotsiologik nuqtai nazardan qayta qarab 
chiqilishini qayd qilib o'tish bilan birgalikda, ushbu qayta qarab 
chiqishlar ko‘p jihatdan tabiiy-ilmiy tafakkurlashning o‘zida yuz 
bergan inqiroz jarayoni bilan ham bog‘liqligini qayd qilib o‘tish
1 Qarang: Риккерт Г. Науки о природе и науки о культуре//ЬСультурология. XX аек. - М., 1995.
176

---

o‘rinli hisoblanadi, shuningdek bunda o‘sha davrda yevropada 
kuzatilgan ij'timoiy-madaniy vaziyatning o‘zi ham sezilarli darajada 
o‘zgarishi amalga oshgan.
3. 
Tyonnis sotsiologik fanlar asoschilaridan biri sifatida, o‘z 
faoliyatini Germaniyada akademik sotsiologiya va shuningdek, 
sotsiologik bahs-munozaralar mavjud bo‘lmagan davrda boshlagan. 
Jumladan, oldingi burjuaziya davrining boshlanish davriga oid boy 
tarkibga ega bo‘lgan sotsiologik fikr va qarashlar - «tabiiy huquq» va 
«ijtimoiy shartnoma» nazariyalari, shuningdek individlar o ‘rtasidagi 
ratsional almashinuv tamoyiliga asoslangan jamiyat haqidagi 
tasavuvurlar, Fransiyada faoliyat olib borgan qomusiy olimlar 
tomonidan bildirilgan fikrlar va g‘oyalar, Angliyalik klassik 
iqtisodchilar g‘oyalari, Shotlandiyalik ma’naviyatga asoslanuvchi 
faylasuflar qarashlari, klassik nemis falasafasi, Marks asarlari 
Germaniyada akademik sotsiologiyaning qaror topishida sezilarsiz 
darajada ta’sir ko‘rsatgan. Keltirib o‘tilgan bu barcha an'analar, 
masalan Maks Veber asarlari deyarli muhim rol o‘ynamagan yoki 
faqat maxsus tarixiy tadqiqotlardagina qarab chiqilgan. Ushbu nuqtai 
nazardan, Tyonnis tomonidan bildirilgan fikrlar mustasno qilinadi, 
ya’ni u o‘zining boshlang‘ich ilmiy faoliyati davri davomida «ijtimoiy 
shartnoma» nazariyasida bildirilgan g‘oyalarga e'tibor qaratgan va 
shuningdek, klassik siyosiy iqtisod nazariyasi vakillaridan biri bo‘lgan 
- Adam Fergyuson fikrlarini tahlil qilib chiqqan, u o‘zining «Jamoa 
va jamiyat» kitobida Marks asarlariga ham murojaat qilganligini 
ko‘rish mumkin.1
Tyonnis 
tomonidan 
«ijtimoiy 
shartnoma» 
nazariyasi 
Shopengaueming 
volyuntaristik 
falsafiy 
qarashlari 
bilan 
uyg‘unlashtiriladi, ya’ni insonning xohish-irodasi ijtimoiy hayotning 
poydevori sifatida qarab chiqiladi, ijtimoiy aloqadorliklaming 
mavjudligi esa - sub'ektiv xohish-istaklar, intilishlar va insonlaming 
maqsadlari 
asosida izohlaniladi. 
Tyonnisning ilmiy 
faoliyati 
boshlang1 ich davrlarida yaratilgan asarlariga e'tibor qaratish davomida 
uning ko‘pgina fikrlari bevosita XIX asr sotsiologiyasining XX asr 
sotsiologiyasiga o‘tish davriga oid xalqa sifatida o‘rin tutishini qayd 
qilish mumkin. Tyonnisning sotsiologik nazariyalari o‘ziga xos o‘tish 
davri tavsifga ega hisoblanadi. Bu nazariyalar bevosita tabiiy huquq
1 Qarang: Зборовский Г.Е. История социологии. - М.: Гардарики, 2004. - С. 120.
177

---

va siyosiy iqtisodiyot nazariyalarining davomi hisoblanmaydi, balki 
ko‘proq ushbu nazariyalaming aks-sadosi sifatida o‘rin tutadi, biroq 
bu nazariyalar zamonaviy sotsiologik tafakkurlashning tarkibiy 
qismiga ham aylanmagan, ya’ni ushbu zamonaviy nazariyalaming 
faqat 
boshlang‘ich 
darakchilari 
sifatidagina 
ahamiyatga 
ega 
hisoblanadi.
Tyonnisning qarashlari shakllanishida volyuntaristik falsafa 
sezilarli darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatgan bo‘lib, bunda ijtimoiy 
aloqalar alohida individlaming xohish-istaklari asosida kelib chiqishi 
ta’kidlanadi. Masalaning bu ko‘rinishda qo‘yilishi nafaqat Tyonnis 
qarashlarida XIX asrda mavjud bo‘lgan asosiy falsafiy yo‘nalishlar, 
Shopengauer falsafasi va Nitsshening nigilistik falsafiy g‘oyalari 
ta’sirining aksi hisoblanmasdan, balki «tabiiy huquq» va «ijtimoiy 
shartnoma» tamoyillariga oid an'analaming davomiy izlari sifatida 
ham qayd qilinadi. Tyonnis qarashlarida «xohish-iroda» - bu 
Shopengauer va Nitsshe falsafiy qarashlarida keltirilgan «hokimiyatga 
intilish» tarzidagi hayot va borliq haqidagi tushunchalarga qarama- 
qarshi mazmunga ega boiib, jamiyat a’zolarining bir butunligi 
g‘oyasini izohlashda qo‘llaniladi. Fuqarolaming bu ko‘rinishda 
tinchlik asosida o‘zaro birgalikda hayot kechirishi sharti haqidagi 
tasavvurlar Tyonnis qarashlarida XVII asrda faoliyat olib borgan 
Angliyalik materialistlar, ya’ni eng aw alo - Tomas Gobbs va Jon 
Lokk tomonidan bildirilgan fikrlarga muvofiq kelishini ko‘rish 
mumkin. Sotsiologiya fan sohasida Tyonnisdan keyingi davrlarda 
faoliyat olib borgan olimlar tomonidan «xohish-iroda» tushunchasi 
jamiyatning konstitutiv omilini ifodalashda foydalanila boshlangan, 
bu holat turli xil falsafiy an'analar va tarixiy tasavvurlardan kelib 
chiquvchi 
tushunchalar 
mavjudligi 
sharoitida, 
o‘z mazmun- 
mohiyatiga ko‘ra, 
Veber-Tyonnis 
qarashlari 
o‘rtasida o‘zaro 
ta’sirlashishlar natijasi sifatida «sub'ektiv mazmunga ega mavjudlik» 
asosida izohlaniladi. Bunda ushbu holatga bog‘liq ravishda, 
zamonaviy sotsiologik nazariyalarda mavjud bo‘lgan ijtimoiy faoliyat 
nazariyalari bilan solishtirilganda, «ijtimoiy sub'ekt» tushunchasining 
ko‘p ma’noga egaligi kelib chiqadi.
Ijtimoiy munosabatlaming shartnoma asosida kelib chiqishi 
haqidagi tasavvurlar Tyonnis bilan birgalikda, o‘sha davrda faoliyat 
olib borgan ko‘plab sotsiolog olimlar qarashlarida ham o‘z aksini 
topgan. Shunday qilib, masalan Emil Dyurkgeym tomonidan
178

---

jamiyatning me'yoriy va madaniy asoslarining yashirin jihatlarini 
o‘zida aks ettiruvchi - «shartnomaning kelishuvga oid bo‘lmagan 
tarkibiy elementlari» tushunchasiga mos 
kelmaydigan ushbu 
tushunchaning tahliliy tarkibiy qismlari to‘ldirilgan. 
Tyonnis 
tomonidan amalga oshirilgan yondoshuvning o‘ziga xos jihati 
shundaki, ya’ni bunda u tomonidan kapitalizm tuzumining qaror 
topishiga oid ob'ektiv mexanizmlar bilan jamoaning sub'ektiv 
tavsiflari 
birlashtirilishi 
amalga 
oshirishga 
harakat 
qilingan 
(keyinchalik bu yo‘nalishda urinishlar Parsons tomonidan ham amalga 
oshirilgan). Bunda Tyonnis burjuaziya davrining boshlang‘ich 
bosqichlariga oid falsafiy ta’limotlar va shartnoma nazariyasiga e'tibor 
qaratgan, jumladan XIX asming ikkinchi yarmisida huquqshunoslik 
sohasida faoliyat olib borgan - Angliyalik Genri Men asarlariga 
tayangan holda ish yuritgan. G.Men asarlarida mavjud bo‘lgan 
mavqye (status) va shartnoma tushunchalari Tyonnisning sotsiologik 
qarashlarida konseptual asos sifatida xizmat qiladi. Akademik 
sotsiologiyaning ko‘plab asoslari singari (jumladan, Veber) Tyonnis 
tomonidan subyektiv yondoshuv tarkibiy qismlarga bo‘lib chiqiladi, 
biroq boshqa tadqiqotchilardan farq qilib, garchi bu ko‘rinishda 
yondoshuvda «xohish-iroda» tushunchasi zid mazmunga ega 
bo‘lmasa-da, Tyonnis sotsiologiyaning rivojlanishini tavsiflashda 
ijtimoiy faoliyatning subyektiv mazmun-mohiyatini ta’riflashga 
asoslangan holda emas, balki jamoa va jamiyatning dixotomik 
kategoriyalar hisoblanishini tahlil qilishni amalga oshirgan, ya’ni 
bunda ijtimoiy munosabatlaming tahliliy tasniflanishini amalga 
oshirish imkonini beruvchi sotsiologik tushunchalaming qat'iy 
mantiqiy tizimini tuzib chiqish imkoniyatlari nazarda tutiladi. Keyingi 
davrlarda bu dixotomiya turli xil sotsiologik nazariyalar mualliflari 
tomonidan 
foydalanilgan 
boiib, 
belgilangan 
aniq 
tadqiqot 
maqsadlaridan kelib chiqib, tahlil qilingan. Tyonnis tomonidan ilgari 
surilgan g‘oyalami tushunib yetish uchun, aynan uning o‘zi yashagan 
davrda mavjud bo‘lgan g‘oya va qarashlaming o‘ziga xos jihatlarini 
hisobga olish talab qilinadi.
4. 
Tyonnis tomonidan ishlab chiqilgan sotsiologiya tizimi 
keyinchalik sotsiologiyaning umumiy va maxsus sotsiologiyaga 
bo‘linishi, shuningdek maxsus sotsiologiyaning esa - sof, amaliy va
179

---

empirik sots. 
aga (sotsiografiya) bo‘lib chiqilishi amalga
oshirilishi belgii- 
argan1.
Tyonnisning amaliy sotsiologiyasi sotsiologik atamalardan 
foydalangan holda sotsial. evolyutsiyani qayta konstruksiyalanishiga 
yo‘naltiriladi (ibtidoiydan zamonaviy jamiyatga tomon). Bunda gap 
falsafa tarixining sotsiologik jihatdan tizimga solinishi haqida boradi.
Bunday yondoshuv «Jamoa va jamiyat» asarining birinchi 
nashrida sotsiologik tafakkuming amaliyotga nisbatan me'yoriy, 
ijtimoiy-axloqiy va falsafiy munosabat mavjudligidan dalolat beradi. 
Bu asarda kommunizm va sotsializm bor yo‘g‘i «madaniyatning 
empirik shakllari» sifatida olingan. Tyonnisga ko‘ra, amaliy 
sotsiologiyaning empirik sotsiologiyadan farqi - bu statistik tavsifga 
ega maiumotlaming to‘planishi, masalan, zamonaviy jamiyatning 
demografik yoki iqtisodiy jihatdan tavsiflanishi. va «jamiyat 
kasalliklari»ning tavsiflanishi bilan ifodalanadi.
Agar sof sotsiologiya sotsial hodisa, jarayonlami tinch, y a’ni 
statik holatda tushunish va tasvirlash bilan shug‘ullansa, amaliy 
sotsiologiya dinamik holat, ya’ni ulami harakatda tadqiq etadi. 
Tyonnis 
amaliy 
sotsiologiyaning 
usuli 
sifatida 
tushunchalar 
antinomiyasi tamoyilini ko‘rsatgan. Sotsial munosabatlaming asosida 
yotuvchi iroda va aqlning dialektik aloqadorligida Tyonnis ko‘proq 
aqlni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Chunki jamiyat rivoji ratsionallikning 
o‘sib borishi evaziga sodir bo‘ladi. Ijtimoiy rivojlanishning jamoadan 
jamiyatga tomon borishi shu bilan izohlanadi.
Tyonnis tomonidan «sof (nazariy) sotsiologiya» deb nomlangan 
sotsiologik fan sohasining tarkibiy qismi nisbatan muhim ahamiyatga
1 Капитонов Э. А. История и теория социологии. У чебное пособие для вузов. - М :
«Издательство ПРИОР», 2000. — С. 307
180

---

ega bo‘lib, bunda sotsiologik nazariyalar: «jamoa» va «jamiyat» 
tushunchalaridan 
foydalanilgan 
holda 
sotsial 
strukturalarning 
klassifikatsiyalanishi amalga oshirilgan. Ushbu o‘rinda biz aynan, 
ushbu tushunchalarga e'tibor qaratamiz, shuningdek qayd qilib o‘tish 
kerakki, hozirgi kunda Tyonnis tomonidan amalga oshirilgan empirik 
tadqiqotlar deyarli unutilgan.
«Jamoa» deb nomlanuvchi hayotning sotsial shaklini ajratib 
ko‘rsatishning asosiy mezoni - bu insonlaming «birlashish» asosida 
yaxlitlikda, jamoada hayot kechirishi hisoblanadi, bu holatda insonlar 
jamoasining umumiy yashash joyi, yagona til va dinga ega bo‘lishi 
qayd qilinadi: «...qon-qarindoshlik - bu mohiyat sifatida insonlaming 
bevosita umumiy joyga egaligi natijasida birgalikdagi uzoq turmushini 
namoyon etadi, bu esa, o‘z navbatida oxir-oqibat bir xil ma’nodagi, 
bir xil yo‘nalishdagi oddiy o‘zaro ta’sirlashuv va o‘zaro aloqalar 
sifatida jamoa ruhiyatini shakilantiradi»1.
Jamoa shakllari:
1) qon-qarindoshilik;
2) qo‘ni-qo‘shnichilik;
3) do'stlik.
«Jamiyat» deb nomlanuvchi hayotning sotsial shaklini ajratib 
ko‘rsatishning asosiy mezoni - bu insonlaming alohida yashashga, 
yolg‘izlik hissi mavjud emasligi nuqtai nazaridan uzoq vaqt birgalikda 
hayot 
kechirishi 
hisoblanadi. 
Bu 
aloqalar asosini 
ratsional 
ayirboshlash va kelishuv munosabatlari tashkil etadi. «Shunday qilib, 
jamiyat - tabiiy va shartnoma agregati sifatida tabiiy va su'niy 
individlaming yig‘indisini tashkil etadi. Bunda ularning irodasi va 
muhitlari bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq va bir vaqtning o‘zida bir- 
biridan mustaqil, bir-biriga bog‘lanmagan holatda mavjuddir. Bu 
yerda «fuqarolik jamiyati» yoki «ayirboshlash jamiyati»ning umumiy 
tavsifi berilganini ko‘ramiz, uning tabiati va harakati bilan siyosiy 
iqtisod shug‘ullanadi, Adam Smit ta’kidlaganidek: «har bir kishi 
o‘ziga xos savdogardir»2.
Jamiyat tushunchasi siyosiy iqtisodiyotning kategoriyalari va 
nazariy tasavvuriga asoslanadi va tarixiy nuqtai nazardan fuqarolik 
jamiyati tushunchasiga muvofiq ishlab chiqiladi. Biroq, Tyonnis 
o‘zining sotsiologik qarashlarida asosiy tushunchalami ajratib
1 Теннис Ф. Общность к общество. - СПб., 2002. - С. 25.
2 Тённис Ф. Общность и общество. - СПб., 2002. - С. 63.
181

---

ko‘rsatishda jamoa va jamiyatning tarixiy shakllari (tarixiy nuqtai 
nazardan izohlash) bo‘yicha m oijal olmaydi va shuningdek, ushbu 
tushunchalaming asosini sotsial strukturalaming sifatga oid tavsiflari 
tashkil qilmaydi (strukturaviy izoh), balki Wesenwille (keyingi 
o'rinlarda mohiyat irodasi) va va Kurwille (tanlov irodasi) xohish- 
irodalariga ega sub'ekt tushunchasiga tayanadi (subyektiv izoh).
Tyonnis tomonidan insonning irodasi ikki xil mazmun-mohiyatga 
egaligi ta’kidlanadi: « 0 ‘z mazmun-mohiyatiga ko‘ra, insonga xos 
bo‘lgan har qanday ruhiy faoliyat tafakkur ishtirokida amalga 
oshganidek, o‘z navbatida, men o‘z tarkibiga tafakkurni qamrab olgan 
iroda va o‘z tarkibiga irodani qamrab oluvchi tafakkurni o‘zaro ajratib 
ko‘rsataman... Ko‘rsatib o‘tilgan birinchi holatni voqyelik va tabiiy 
holat sifatida tushunish mumkin, ikkinchi holatni esa - ideal yoki 
yaratilgan (gemachte - sun'iy) holat sifatida tavsiflash mumkin. 
Birinchisiga ko‘ra inson irodasini mohiyat irodasi (Wesenwille) 
ikkinchisiga 
ko‘ra 
esa 
tanlov 
irodasi 
(Kurwille) 
sifatida 
ifodalayman».1
Tyonnisga ko‘ra, mohiyat irodasini simpatiya, odat, xotira kabilar 
tashkil qiladi, (jumladan shunga mos ravishda jamoaviylikning uch 
shakli: qon-qarindoshlik, qo‘ni-qo‘shnichilik, do‘stlik), boshqacha 
aytganda inson yoki insonlar birligi tomonidan o‘ziga bevosita bog‘liq 
holda qabul qilinuvchi bo‘lgan munosabatlarni qamrab oladi.
Tanlov irodasi o‘z tarkibiga fikrlash, ixtiyoriylik/tanlov, tasaw ur 
(tushuncha) kabi shakllami qamrab oladi, va oldindan ko‘ra bilish va 
anglash asosidagi ijtimoiy shakllami ifodalaydi. Tanlov irodasi - bu 
«insonning kimligi va nimaga qodirligi hisoblanib, bu holat va ushbu 
holatning o‘zgarishlari o‘ziga xos tafakkur tarziga bog‘liq holda 
belgilanadi».
Tanlov irodasi va mohiyat irodasi volyuntaristik nuqtai nazardan 
jamiyatlashuvning asoslarini yoritadi. Garchi, iroda va sotsial 
strukturalami rasmiy ravishda uch tarkibiy qismga bo‘lib chiqilishi 
zaruriyati munozarali bo‘lib, bu holat nazariy bilish uchun emas, 
awalambor tizimlashtirish va simmetriya uchun xizmat qilgandek 
tuyulsada, 
zamonaviy 
sotsiologiyada 
ham 
volyuntaristik 
yondoshuvdan keng foydalanilganligini tan olish lozim. Qisqa qilib
1 Qarang. Теннис Ф, Общность и общество. - С П б., 2002. - С. 131.
£8 2

---

aytganda, «jamoa - bu mohiyatga irodasiga oid munosabatlar sub'ekti, 
jamiyat esa - tanlov asosidagi iroda sub'ekti hisoblanadi».
Tyonnis tomonidan jamoa va jamiyat quyidagi keltirilgan «bir- 
biri bilan o‘zaro bogiiqlikdagi va o‘zaro qarama-qarshi tushunchalar 
jadvali» orqali tavsiflanadi1.
J a m o a (Gem einschaft)
J a m iy a t (Geselhchafl)
M ohiyat irodasi (W esenw illeG ‘
Tanlov irodasi (Kurwille)
0 ‘zlik (Selbst)
Shaxs (Person)
Egalik qilish (Besitz)
H olat (Verm ogen)
Y erga egalik (Grund und 
Boden)
Pul (Geld)
O ilah u q u q i (Familienrecht
M ajburiyat huquqi 
(Obligationenrecht)
Bu yerda ideal tiplar tavsifida feodal va burjuaziya tuzumlariga 
oid jamiyatlaming turli xildagi sotsial strukturalarining tarixiy nuqtai 
nazardan o‘zaro farqlanishlari o‘rin tutadi. Garchi, «jamoa» va 
«jamiyat» tushunchalari ushbu ijtimoiy shakllami ifodalash uchun 
yaratilmagan boisa-da, ulaming tarixdagi asl nusxalarini ilg‘ash qiyin 
emas.
Jamoa va jamiyat sotsial strukturalari turli m a’nolarda bir-biri 
bilan kesishishi ham mumkin. Ulami ideal tiplar sifatida tavsiflab, real 
hayotda har doim aralash ko‘rinishda uchrashini qayd etib, Tyonnis 
ulami analitik jihatdan ajratgan. Jamoa va jamiyat hamda ulaming 
asosini tashkil qiluvchi mohiyat va tanlov irodalarining ijtimoiy 
shakllari ayrim holatlarda tarixiy nuqtai nazardan qisman o‘zaro mos 
keladi, ayrim holatda qisman birgalikda mavjudligi kuzatiladi va 
shuningdek, ayrim holatlarda birgalikda mavjud bo‘ladi, ayrim 
holatlarda esa bir-biriga qarama-qarshi turishi kuzatiladi. Jamoa va 
jamiyat 
tushunchalari 
davrlaming 
ketma-ketlikda 
kelishi 
va 
yetakchilik qiluvchi tuzilmalaming o‘rin almashinishlari va yakuniy 
holatda evolyutsion qarashlardan kelib chiqqan hoda keng koiam dagi 
tasawurlar asosida shakllangan, ushbu tasawurlar doirasida jamoa -
bu hayotning boshlang‘ich integratsiyalovchi shakli sifatida o‘rin
1 И стория социологии: В 3 кн.: У чебник / П од ред. проф . В.И. Добренькова. - Кн. 1: И стория