Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

3.
Mashg‘ulot va xo‘jalik yuritish faoliyati turlari, uni tashkil 
etish, aholining farovonlik darajasi.
4.
Sotsial-siyosiy tashkillashtirish, sotsial institutlar va nikoh 
turlari.
5.
Madaniy aloqalar va o‘zaro almashinuv imkoniyatlari, iqtisodiy 
va madaniy taraqqiyot tezligi.
6. Din, mifologiya, san'at, adabiyot kabi ijtimoiy hayotning barcha 
boshqa ko‘rinishlari.2
Geografik determinizm tamoyilini klassik tabiatshunoslikka 
asoslanib, fransuz faylasufi Viktor Kuzen (1792-1867) shakllantirib
1 Фарфиев Б. А., Нуруллаева У .Н. Социология тарихи. Услубий кулланма. - Тош кент, 2009. - Б.
33-34.
1
A History o f Classical Sociology. Translated by H. C am pbell C reighton, M .A (Oxon). Progress
Publishers. - P. 59.
106

---

berdi. «Menga mamlakatning xaritasi, uning tuzilishi, iqlimi, suvi, 
havosini, uning tabiati, o‘simlik va hayvonot dunyosini bering va men 
bu mamlakat odami qanday ekanligi, tarixda bu mamlakat bir davrda 
emas, balki barcha davrlarda qanday rol o‘ynashini, tasodifga 
asoslanib emas, balki qonuniyatga asoslanib, oldindin aytib berishga 
jur'at eta olaman», - deb yozgan Viktor Kuzen1.
Ingliz tarixchi-pozitivisti Genri Tomas Bokl (1821-1862) tarixiy 
taraqqiyotning ob'ektiv qonuniyatlarini asoslash maqsadida ma’lum 
bir landshafit, iqlim, tuproqning unumdorligi, oziqlanishdagi farqlar 
xalqlar o‘rtasida ong, gavda tuzilishi, boyliklami to‘plash, keyinchalik 
sotsial tashkillashtirish va nihoyat tarixiy taqdirini belgilab berganligi 
haqida ko‘plab misollarni keltirgan. Lekin, u sotsiallikning eng yuqori 
rivojlanish bosqichlarida aql-zakovat omillari jismoniy omillardan 
ustuvorlikka erishishini ham e'tirof etadi.
Bokl iqtisodiy geografiya va sotsiologiyaning bir necha 
oqimlariga ta’sir ko‘rsatdiki, natijada ularning ayrimlari u yoki bu 
jamiyatning ishlab chiqarish xususiyati va hajmi, asosiy iqtsodiy 
funksiyalari va h.k.larni aniqlash uchun go‘yoki uning tabiiy 
boyliklari, 
energiya 
manbalari, 
tabiiy aloqa yo‘llari 
haqida 
ma’lumotga ega bo‘lishning o‘zi kifoya, deb ta’kidlaganlar.
Geograflar ham, pozitivistik tarixshunoslikka xos xatolami 
takrorlab, moddiy omillaming jamiyat taraqqiyotidagi rolini ochib 
berishga harakat qildilar.
Taniqli olim, nemis sotsiogeografi Karl Ritter (1779-1859), 
Aleksandr Gumbolt (1769-1859) bilan bir qatorda zamonaviy 
geografiya asoschisi hisoblanadi. Ritter uchun tabiat va madaniyatning 
o‘zaro 
ta’sirlashuvi, 
konkret 
geografik 
muhitni 
tarixan 
shakllantiradigan barcha elementlarining o‘zaro aloqadorligi g‘oyasi 
yo‘naltiruvchi metodologiya bo‘lib xizmat qildi. yer bir-biri bilan 
ichki aloqador yaxlit regionlarga bo‘linuvchi yagona «organizm» 
hisoblanadi. Bu regionlar chegaralarini to‘g‘ri aniqlab olish uchun 
ularning landshafti, iqlimi, o‘isimlik dunyosi (ayniqsa madaniy), 
hayvonot dunyosi, hatto bu elementlar bilan insonning tarixiy o‘zaro 
ta’sirlashuvi va h.k.larni har tomonlama to‘liq va mukammal qayd 
etish lozim.
1 A H istory o f Classical Sociology. Translated by H. Cam pbell Creighton, M.A. (Oxon). Progress
Publishers.