Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

prokreativ
(avlodni davom ettirishga turtki beruvchi);
- 
fiziologik
(ovqatlanish bilan bog‘liq);
- 
individual
(o‘zligini namoyon qilishga intilish bilan bogiiq);
- 
sotsial
(qarindosh-urug‘chilik va guruhiy aloqalar bilan 
bogiiq);
- 
transsendent
(diniy e'tiqod bilan bogiiq) manfaatlar.1
Manfaatlar - bu yashash uchun kurashni belgilab beruvchi,
tug‘ma biologik ehtiyoj lar va impulslarga nisbatan boshqacha 
mazmun-mohiyatga ega holat 
hisoblanadi. 
Ijtimoiy 
guruhlar 
individlaming ushbu yo‘nalishdagi kurashlari asosida birlashishlari 
natijasida shakllanadi. Gumplovich fikrlaridan farq qilib, Ratsenxofer 
tomonidan ijtimoiy jarayonlar yakuniy holatda individlar o‘rtasidagi 
va individlar o’rtasidagi munosabatlaming mahsuli sifatida guruhlar 
o‘rtasidagi turlarga ajratilishi amalga oshiriladi.
Ratsenxofer tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya Amerikalik 
sotsiolog Albion Smoll (1854-1926) tomonidan ilgari surilgan fikrlar 
va g‘oyalarga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Ratsenxoferdan keyin, Smoll 
tomonidan manfaatlarning sotsiologik tadqiqotlarda asosiy birlik 
sifatida qarab chiqilishi amalga oshiriladi. Jumladan, uning fikriga 
ko‘ra, manfaatlar - bu atomning fizikada tutgan o‘rni kabi 
sotsiologiyada ham muhim ahamiyatga ega hisoblanishi ta’kidlanadi.
] Q arang: Зборовский Г.Е. И стория социологии, классический 
этап: уч ебн и к д л я
вузов 2-е изд. 
испр. и доп.
- Сургут и [др.]: РИО СурГПУ, 2014. - С. 42.
93

---

Наг qanday ijtimoiy hayot «rivojlanish jarayonida qayd qilinuvchi 
manfaatlaming moslashishi va qondirilishi»dan tashkil topadi1.
Smoll tomonidan «nomuvofiqlikdagi ro‘yobga oshirilmagan 
shart-sharoitlardagi qondirilmagan qobiliyatlar va ko‘rsatib o ‘tilgan 
shart-sharoitlar 
ro‘yobga 
oshirilishida 
ushbu 
ko‘rinishdagi 
harakatlarga yo‘naltirilgan holatlar» kabi yetarlicha darajada batafsil 
holatda oydinlik kiritilmagan tavsiflashlar keltirilgan2.
Sinflar uchun nisbatan umumiy hisoblangan manfaatlar sifatida 
Smoll 
tomonidan quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: salomatlik,
farovonlik, muloqotlar va munosabatlar, anglash, go‘zallik, adolat. 
Jumladan, manfaatlar quyidagi shakldagi ikkita jihatga ega 
hisoblanadi: subyektiv, ya’ni xohish-istaklar va obyektiv, ya’ni 
ehtiyojning his qilinishi, «istalayotgan narsa». Umumiy holatda Smoll 
tomonidan ijtimoiy hodisa - bu quyida keltirilgan uchta asosiy 
omillaming o‘zaro munosabatlari natijasi hisoblanadi:
1) tabiat;
2) individlar;
3) institutlar yoki individar o‘rtasidagi o‘zaro assotsiatsiya 
usullari.3
Barcha mavjud bo‘lgan sotsial-darvinizm nazariyalari orasida 
Smol tomonidan ilgari surilgan sotsiologiya nazariyasi tarkibida 
nisbatan sotsial-darvinizmning o‘ziga xos belgilari kamroq ko‘zga 
tashlanadi va ko‘proq darajada psixologizmga murojaat qilish amalga 
oshirilgan bo'lib, bu holat uning qarashlariga Uord g‘oyalarining 
ta’siri katta bo‘lganligi bilan izohlaniladi. Garchi, Smoll tomonidan 
ijtimoiy 
fanlarda ijtimoiy taraqqiyot tarixining ma’lum 
bir 
bosqichlarida biologik o‘xshashlik holati mavjudligi qayd qilingan 
bo‘lsada, biroq u sotsiologiyaning navbatdagi bosqichlarini biologik 
o‘xshashlik holatlaridan bevosita haqiqiy mavjud ijtimoiy jarayonlami 
tahlil qilishga o‘tish bilan bog‘laydi.
Smoll tomonidan bildirilgan fikrlarda ziddiyatlar - bu ijtimoiy 
hayotning universal omili sifatida qarab chiqilmaydi. U tomonidan 
ziddiyatlar odamlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlaming shakllaridan
1
Qarang: 0 ‘sha joyda. - B. 43.
2 Зборовский Г.Е. И стория социологии: классический этап: учебник для вузов. 2-е изд. испр. и
доп.
- Сургут и [др.]: РИО СурГПУ, 2014. - С. 43.
3 A History o f Classical Sociology. Translated by H. C am pbell C reighton, M.A. (Oxon). Progress 
Publishers. - P. 83.
94

---

biri sifatida tahlil qilinadi, bunda ziddiyatlar, asosan, tarixiy 
rivojlanishning boshlang‘ich bosqichlarida asosiy omillardan biri 
hisoblanganligi ta’kidlanadi.
Smoll tomonidan ishlab chiqilgan konstruksiya tarkibi konseptal 
jihatdan qat'iy tartibga ega emas: jumladan, bunda keng ko‘lamdagi 
tushunchalar (assotsiatsiya, ijtimoiy jarayon, fizik muhit, m a’naviy 
olam, subyektiv muhit, ijtimoiy fonksiyalar, ijtimoiy maqsadlar, 
ijtimoiy kuchlar, qadriyatlar, baholashlar) tahlil qilingan bo‘lib, u 
ulami bitta tizimga solib chiqishga harakat qilmagan.
Smoll ilmiy tadqiqotning to‘rtta bosqichini ajratadi: qayd etish, 
tahliliy, baholovchi va konstruktiv. Unga ko‘ra, sotsiologiya 
baholovchi fikrlardan xoli bo‘lishi kerak emas, aksincha, bu uning 
asosiy 
vazifasi 
hisoblanadi. 
Sotsiologiyadan, 
Smollga 
ko‘ra, 
«jamiyatni amaliy jihatdan yaxshilashda vositalami maqsadlarga» 
moslashtirishda amaliy foydalanish zarur. Bunda biz Smollning 
siyosiy reformizmini ko‘rishimiz mumkin1.
Smoll konsepsiyasi Amerika sotsiologiyasi rivojlanishiga muhim