Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

ta'sir
ko‘rsatgani у
o ‘q,
lekin uning institutsionallashuvida katta rol 
o‘ynadi. Yel universiteti professori Uilyam Grem Samner (1840-1910) 
Amerika sotsiologiyasining taniqli arboblaridan biri edi. Samneming 
sotsiologiyasining asosiy tamoyillari Spenserdan olingan. Ular 
birinchidan, sotsial evolyutsiyaning barqarorligi, ikkinchidan, tabiiy 
tanlovning 
hamda 
yashash 
uchun 
kurash 
muqarrarligi 
va 
universalligidan iborat. Bu tamoyillar Samneming turli, ba’zan hatto 
juda xususiy, iqtisodiy, siyosiy va axloqiy masalalardagi pozitsiyasini 
belgilagan.
Sotsial evolyutsiya g ‘oyasiga asoslanib, 
Samner ijtimoiy 
munosabatlami isloh qilish, yoki inqilobiylashtirish harakatlarini rad 
etgan. Buni uning “Dunyoni o‘zgartirishga bema’ni harakat” (1894) 
asarining nomidan ko‘rish mumkin.
Samner ijtimoiy hayotning barcha shakllarini tartibga solishga 
aralashmaslik g‘oyasini ilgari suradi. Samner “Evolyutsiya nima 
qilishni o‘zi biladi” shiorini ilgari surgan, desak xato bo‘lmaydi.
Samnerga ko‘ra, evolyutsiya yashash uchun kurash orqali o‘ziga 
yo‘1 ochib boradi. “Raqobatni gravitatsiya kabi yo‘q qilish mumkin 
emas. Shu munosabat bilan Samner ijtimoiy tengsizlikni davlat va
1 Qarang: Гоф м ан А.Б. Семь лекций по истории социологии: У чебное пособие для вузов. - 5-е
изд. - М.: Книжный дом «Университет», 2001. Л екция № 5.
95

---

madaniyatni tabiiy rivojlantirish uchun zarur shart”, deb hisoblaydi1. 
Tabiiy tanlov g'oyasi uning talqinida ijtimoiy tanlovning tabiiyligi 
g‘oyasi sifatida namoyon bo‘ladi.
Samneming mafkuraviy qarashlari, Amerika buijuaziyasining 
o‘rta 
qatlamlarining 
davlat 
monopoliya 
tendensiyalarini 
rivojlantirishda erkin raqobat uchun qulay shart-sharoitlarga boigan 
talablari bilan umidlarini ifoda etdi.
Shuni ta’kidlash kerakki, sotsial darvinizmning o‘ziga xos 
xususiyatlari asosan Samneming publitsistik chiqishlarida namoyon 
boidi. Uning sotsiologik asarlariga kelsak, bu yerda ulaming nisbati 
juda kichik. Samneming asosiy asari - “Xalqlar urf-odatlari” (1906) 
katta etnografik materiallami tahlilidan iborat. Urf-odatlar oxir-oqibat 
uning fikricha, xalqning asosiy biologik ehtiyoj lari mahsuli 
hisoblanadi. 0 ‘z ehtiyojlarini qondirish uchun odamlar m a’lum bir 
faoliyat usullarini ishlab chiqadilar, ular urf-odatlar (guruh darajasida) 
va ko‘nikmalar (shaxs darajasida).
Xalq urf-odatlarini Samner o‘ta keng darajada talqin etadi va 
ularga xulq-atvoming barcha standart shakllarini kiritadi. Urf- 
odatlaming bevosita sabablari sifatida Samner ikki omilni hisobga 
oladi. Birinchisi, bu manfaatlar. Odamlar bir-biri bilan yoki atrofidaga 
flora va fauna bilan kurash olib borishadi. Urf-odatlar, u holda, 
yashash uchun kurash uchun muayyan turdagi mudofaa va hujum 
sifatida namoyon boiadi. Ikkinchidan, Samner urf-odatlami insonlar 
harakatining to‘rtta asosiy sabablari mahsulidir (Uilyam Tomasning 
to‘rt istak konsepsiyasiga xos). Bu ochlik, shahvoniy ehtiros, 
ehtiromga chanqoqlik va qo‘rquv. Bu motivlar asosida manfaatlar 
turadi. Samner urf-odatlar insonning ongli irodasi natijasi emas, deb 
urg‘u beradi.
Samneming eng mashhur tushunchalari: «in-guruh» va «aut- 
guruh». Birinchisida gumhlararo ziddiyatlar kuchaygandagi birdamlik 
tursa, ikkinchisiga etnotsentrizm xos, ya’ni shaxs boshqa guruhlami 
o‘z shaxsiy guruhiga nisbatan baholaydi.
Samner 
“ibtidoiy” 
jamiyatlardagi 
guruhlar 
o‘rtasidagi 
munosabatlaming soddalashtirilgan holatini yaratadi. Darhaqiqat, 
urug‘ va qabilalar o‘rtasidagi munosabatlarda nafaqat dushmanlik, 
balki hamkorlik va o‘zaro yordam ham mavjud. Uning urf-odatlar
1 A History o f C lassical Sociology. Translated by H. C am pbell Creighton, M.A. (Oxon). Progress 
Publishers. - P. 85.
96

---

konsepsiyasiga biologik reduksionizm xos bo‘lib, agar odatlar 
insonlaming biologik ehtiyojlari natijasi bo‘lsa, unda zararli urf- 
odatlarning kelib chiqishi va uzoq muddat amal qilishi sabablarini 
tushuntirish mumkin bo‘!may qoladi.
Samner konsepsiyasi shubhasiz afzalliklarga ega. Samner sotsial 
hayotning me'yoriy jihatlari bilan bog‘liq muammolarni birinchilardan 
bo‘lib 
ko‘targan. 
Ayrim kamchiliklarini 
hisobga olmaganda, 
Samneming etnotsentrizm, «in-guruh» va «aut-guruh» tushunchalari 
ijtimoiy psixologiya va etnografiya fanlari uchun juda muhim 
hisoblanadi1. Lekin uning konsepsiyasining ijobiy jihatlari sezilarli 
darajada sotsial-darvinizm tamoyillari va hech qanday metodologik 
tamoyilga 
asoslanib, 
yig‘ilmagan 
keng 
ko‘lamli 
etnografik 
materiallari bilan o‘z qadr-qimmatini yo‘qotadi. Bundan tashqari, 
Samner uchun metod muammosi mavjud emas. Samneming 
sotsiologiya tarixida tutgan o‘rnini baholab turib, shuni alohida qayd 
etish lozimki, agar uning konsepsiyasida biz ratsionalistik holatlami 
uchratsak, ular nafaqat uning sotsial-darvinistik tamoyillari bilan 
bog‘liq emas, balki ulardan ancha yiroq hisoblanadi.
4. 
Jamiyatga nisbatan «organizm» iborasining tadbiq etilishi 
qadim tarixga ega holat hisoblanadi. Biroq, bioorganik maktab uchun 
muhim hisoblangan holat sifatida Kont va Spenser tomonidan ishlab 
chiqilgan va ko‘proq evolyutsion biologiya nuqtai nazaridan fikr 
bildirishga asoslangan - organizmga o‘xshatish g‘oyasi qayd qilinadi.
Sotsiologiya tarixini o‘rganuvchi 
mutaxassislar tomonidan 
«jamiyat» tushunchasini organizm tushunchasiga qiyoslovchi, ya’ni 
oddiy tarkibiy qismlar - alohida individlardan (hujayralar) tashkil 
topgan organizm emas, balki organizmdan yuqori darajadagi bir 
butunlik sifatida qarab chiqishni maqsadga muvofiq deb hisoblovchi 
vakillar bevosita bioorganik maktab tarkibiga kiritiladi. Jamiyat - bir 
butunlik sifatida yangi sifatlarga ega hisoblanishi qayd qilinadi va 
ushbu nuqtai nazardan, jamiyat uni tashkil qiluvchi tarkibiy 
qismlaming shunchaki yig‘indisi sifatida qarab chiqilishiga nisbatan 
ko‘proq mazmun-mohiyatga ega hisoblanadi. Bunda bir butunlik uni 
tashkil qiluvchi tarkibiy qismlardan yuqori tuzilish darajasi 
hisoblanishi asosida mantiqiy fikr yuritiladi. Jumladan, bir butunlikni 
tashkil qiluvchi tarkibiy qismlaming funksiyalari bevosita ushbu
1 Зборовский Г.Е. История социологии: классический этап: учебник для вузов. 2-е изд. испр. и 
доп. - Сургут и [др.]: РИ О СурГПУ, 2014. - С. 44.
97

---

tarkibiy qismlar tegishli bo‘lgan bir butunlikning funksiyasi asosida 
qarab chiqiladi.
Bu maktab nazariyotchilari tomonidan ilgari suriluvchi fikrlar va 
g‘oyalarga binoan, ijtimoiy tizimning biologik tizim bilan qiyosiy 
solishtirilishi ijtimoiy organizmning tuzilishini (ya’ni, anatomiyasi) va 
funksiyalarini (ya’ni, fiziologiyasini), uning organlarini (ya’ni, 
ijtimoiy institutlami) va tarkibiy elementlarini (odatda, individlar yoki 
oilalami) bir butunlikka nisbatan va shuningdek, ularning o‘zaro bir- 
biriga nisbatan munosabatlari asosida mazmun-mohiyatini ochib 
berishi talab qilinadi. Bu ko'rinishdagi uslubiyatning asosini yakka 
tartibdagi organizmlaming ma’lum bir rivojlanish bosqichida 
birgalikda «oliy darajadagi organizmlar»ni tashkil qilishi, ya’ni 
odamlar jamiyati va hayvonlar jamoalarining shakllanishi va 
taraqqiyotida evolyutsiya jarayoni qonuniyatlarining yagonaligi 
haqidagi tasawurlar tashkil qiladi.
Garchi, ushbu maktab vakillari tomonidan ilgari surilgan 
nazariyalarda tarixiy harakatlanishning o‘ziga xos tuzilishi va o‘ziga 
xos xususiyatlariga nisbatan ko‘pincha holatlarda ehtiyotkorlik bilan 
yondoshishlar amalga oshirilishi qayd qilinsada, umumiy holatda 
ijtimoiy evolyutsiya ichki shart-sharoitlari bilan tavsiflanuvchi, bir 
tomonlama yo'nalishda rivojlanuvchi va qaytmas jarayonlar amalga 
oshuvchi evolyutsiya sifatida qarab chiqiladi.
Spenser tomonidan asoslab berilgan differensiatsiya g'oyalarini 
va biogenetik qonuniyatni umumlashtirish asosida, bioorganik maktab 
vakillari tomonidan ijtimoiy jamiyat rivojlanishining kelajakdagi 
taraqqiyot bosqichlari oldindan aytib berilgan va shuningdek, uning 
tarixiy rivojlanish bosqichlarining qayta konstruksiyalanishi amalga 
oshirilgan. Odatda, eng yuqori darajada differensiatsiyalangan va 
murakkab tavsifga ega boigan ijtimoiy hodisalar va funksiyalar 
sifatida vaqt va davrlar nuqtai nazaridan eng kechki muddatlarda 
yuzaga keluvchi, shuningdek ijtimoiy tebranishlarga nisbatan sezgir 
hisoblangan va nozik tavsifga ega bo‘lgan, o‘zgaruvchanlikni 
namoyon qiluvchi hodisalar va funksiyalar ko‘rsatib o‘tiladi.
Organik uslubiyatning chegaraviy darajada foydalanilishi asii 
Germaniyalik hisoblangan, jumladan, o‘z asarlarini nemis tilida 
yozgan va Rossiyada faoliyat olib borgan - Paul (Pol) Lilienfeld 
(1829-1903) fikrlari va nuqtayi nazarlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. 
Lilienfeld tomonidan bildirilgan fikrlarga ko‘ra, kishilik jamiyati
98

---

tabiatda mavjud organizmlarga o‘xshash tavsiflarga ega bo‘lib, 
shuningdek haqiqiy holatda ular bilan bir butun yagonalikni tashkil 
qilishi qayd qilinadi.
Shuningdek, 
jamiyat 
organizmlardan 
integratsion 
xususiyatlarining namoyon bo‘lish darajasi nisbatan kichik qiymatga 
egaligi bilan farqlanadi. Biroq, ijtimoiy organizmda uni tashkil 
qiluvchi tarkibiy elementlaming (ya’ni individlar) yuqori darajada 
harakatchanlik xususiyatiga egaligi, uning faqat yuksak sinfga mansub 
organizm hisoblanishini anglatadi. Shuningdek, jamiyat tizimining 
tarkibi odamlaming o‘zaro munosabatlaridan tashkil topganligi 
asosida, jamiyat ham organizmlar bilan bir xildagi funksiyalarni 
bajarishi 
qayd 
qilinadi, 
ya’ni 
-
ko‘payish, 
o‘sish, 
differensiatsiyalanish, kasalliklar, o‘lim, qayta tiklanish, tarkibiy 
qismlaming o‘zaro integratsiyasi va hakozo xossalar jamiyatda ham 
kuzatiladi. Sotsiologiya bevosita biologiyaga asoslanishi talab qilinadi 
va aynan, biologik qonuniyatlardan foydalanishi maqsadga muvofiq 
hisoblanadi.
Organik maktabning ko‘zga ko‘ringan ilg‘or vakillaridan yana 
biri - bu Germaniyalik iqtisodchi va sotsiolog olim Albert Sheffle 
(1831-1903) hisoblanadi. A.Sheffle o ‘zi mansub bo‘lgan maktab 
vakillarining ijtimoiy hodisalami tavsiflashga oid qarashlarida bir 
butunlik nuqtai nazaridan yondoshuvni maqsadga muvofiq deb 
hisoblaydi va o‘z navbatida, an'anaviy nemis idealizmini qoilab- 
quvvatlaydi. U sotsiologiya fan sohasining tadqiqot predmeti sifatida 
- odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ruhiy-ma’naviy munosabatlarni qayd 
qilib o‘tadi, shuningdek o‘zaro muloqotlarning ideal holatdagi va 
texnik shakllari va uslublarini ajratib ko‘rsatadi. Bu holatlar uning 
jamiyatga nisbatan bergan ta’rifida o‘z ifodasini topadi, ya’ni Sheffle 
tomonidan jamiyat - bu «organik individlaming sof holatdagi ruhiy 
aktlar zamirida yuzaga keluvchi, tarkibiy qismlarga ajratish qiyin 
bo‘lgan, birgalikda yashash asosidagi ijtimoiy jamoasi hisoblanishi 
qayd qilinib, bunda g‘oyalar va texnik harakatlami ifodalovchi 
ramzlar insoniyat tomonidan ilgari suriluvchi fikrlar va g‘oyalaming 
tashqi ob'ektiar sifatidagi yakuniy maxsulotlarda o‘z aksini topuvchi 
tashqi holatlar boiib, foyda keltirish va moddiyatni shakllantirishga 
yo'naltiriladi»1.
1 Гоф м ан А.Б. Семь лекций по истории социологии: Учебное пособие 
дня
вузов. — 5-е изд. - М.:
К ниж ны й дом «Университет», 2001. Лекция № 5.
99

---

Shuningdek, shaxslaming ij'timoiy nuqtai nazardan birgalikda 
yashashi biologik organizmlar tarkibida hujayralaming o‘zaro organik 
tavsifda 
o‘zaro 
bog‘lanishlaridan 
farqlanadi. 
Ya’ni, 
ijtimoiy 
munosabatlaming mazmun-mohiyati fizik-kimyoviy va biologik 
o‘zaro bog‘lanishlardan farq qilib, individlaming ramzlarga oid va 
texnik harakatlarini («amaliy san'at» nuqtai nazaridan) ideal holatdagi 
(boshqacha aytganda, ruhiy) o‘zaro aloqadorliklaridan tashkil topadi.
A.Sheffle tomonidan ijtimoiy-ruhiy o‘zaro aloqadorlik holati sof 
ideal holat sifatida qayd qilinmaydi. Jamiyatning bur butunligi sharti 
bajarilishi holatida, uni tashkil qiluvchi alohida individlar o‘rtasida 
ruhiy-ma’naviy faoliyatning taqsimlanishi bevosita, o‘zaro aloqaga 
kirishi uchun vosita hisoblangan belgilaming (ramzlar) yaratilishi, 
aloqa vositalari va ulaming fimksiyasini ta ’minlovchi maxsus 
yordamchi muassasalaming tashkil qilinishi zaruriyatini yuzaga 
keltiradi. 
Faqat 
ushbu 
holatdagina, 
o‘zaro 
mhiy-ma’naviy 
munosabatlar «ijtimoiy tana» faoliyatining haqiqiy boshqaruvchisi 
sifatida o‘rin tutadi va uning bir butunligi, o‘zar bir-biridan 
alohidalangan tarkibiy qismlari o‘rtasidagi funksional bog‘lanishlar 
ta’minlanadi.
Nisbatan mustaqil holatda mavjud bo‘lgan, moddiy ramzlaming 
yuzaga keltirilishi ulaming ehtimolligi mavjud to‘planishini yuzaga 
keltiradi, o‘z navbatida ulaming uzatilishi, umumijtimoiylik va uzoq 
vaqt davomidagi barqarorlik (an'analar davomiyligi) ta ’minlanishi 
qayd 
qilinadi. 
Shuningdek, jamiyatning taraqqiyoti 
o‘lchovi 
hisoblangan - ijtimoiy xotira yuzaga kelishi qayd qilinadi. 
Ajdodlardan avlodlarga tomon yo‘nalishda vorisiylik amalga 
oshirilishida ijtimoiy ongning shakllanishi - sotsiumning yana bitta 
o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, bu holat oddiy organik jamoalarda 
kuzatilmaydi.
A.Sheffle tomonidan barcha mavjud bo'lgan ijtimoiy shakllar va 
funksiyalaming o‘rganilishi asosida, «ijtimoiy organlar va to‘qimalar» 
tomon yo‘nalishdagi ijtimoiy anatomiya, ijtimoiy morfologiya va 
ijtimoiy fiziologiya ajratib ko‘rsatiladi, ya’ni bunda jamiyat 
tarkibidagi mavjud institutlar, tashkilotiar va boshqa ommaviy aholi 
birlashmalari va ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik munosabatlari 
o‘rganiladi, shuningdek tadqiqot predmeti jamiyatning mhiy-ma’naviy 
hayoti hisoblangan ijtimoiy psixologiya yo‘nalishi ajratib ko‘rsatiladi.
1 0 0

---

A.Sheffle tomonidan bildirilgan fikrlar va nuqtai nazarlarda 
xususiy biologik o‘xshashlikka kam e'tibor qaratilgan bo‘lib, nisbatan 
ijtimoiy-ruhiy tasawurlarga ko‘proq qiziqish bildirilishi qayd qilinadi. 
Shuningdek, u tomonidan ishlab chiqilgan ta’limot tarkibida «ijtimoiy 
to‘qimalar»ning organizm to‘qimalariga o‘xshash hisoblangan 
qismlardan tashkil topgan, beshta umumiy tiplari haqidagi fikrlar 
ko‘proq darajada tanqidiy fikrlami yuzaga keltirgan. Masalan, 
beshinchi tip sifatida - ruhiy-jismoniy to‘qima qayd qilinadi va bu tip 
bevosita, jamiyatda ommaviy yoki xususiy nazorat orqali amalga 
oshiriluvchi, ruhiy-ma’naviy sferada ta’sirga ega hisoblangan 
institutlaming umumiy qiyofasini belgilab berishi ta’kidlanadi. Uning 
organik gomologikligi (o‘xshashi) sifatida - asab to‘qimasi ko‘rsatib 
o‘tiladi. Shunday ko‘rinishda, A.Sheffle tomonidan boshqa qolgan 
«ijtimoiy to‘qimalar» tiplari ham qarab chiqiladi. Biroq, ushbu 
«ijtimoiy to‘qimalar» faol (amaliy hayot tajribalari to‘planishini 
belgilab beruvchi odamlar) va nofaol tavsifga ega bo‘lgan (moddiy 
boyliklar) 
tarkibiy 
elementlaming 
«ideal» 
holatdagi 
o‘zaro 
birlashtirilishi yo‘li bilan hosil qilinadi. «Ijtimoiy tana»ning umumiy 
tashkillanishi - ushbu ko‘rsatib o‘tilgan asosiy tarkibiy elementlardan 
tashkil topgan, nisbatan murakkab strukturadan iborat hisoblanadi. 
«Ijtimoiy tana» o‘zining «fiziologik» hayot faoliyatini (funksiyalarini) 
faqat, o‘zining faol tavsifga ega takribiy qismlari (individlar va aholi 
guruhlari) yordamida va faqat ular uchungina amalga oshirishi qayd 
qilinadi.
Boshqa organik maktab vakillari kabi, A.Shefflening o‘zi ham 
organik o‘xshashlikdan mutlaqo ijtimoiy tushunchalaming nisbatan 
timsollar asosida, batafsil va yaqqol tarzda oydinlashtirilishi 
maqsadlarida foydalanganligi doimiy ravishda ta ’kidlanadi, ya’ni 
«ijtimoiy tana» - biologik nuqtai nazardan organizm hisoblanmaydi, 
hatto ijtimoiy aloqalaming biofiziologik elementi hisoblangan, 
ijtimoiy munosatlarda nikoh aloqalari ham nisbatan ko‘proq daijada 
ruhiy-ma’naviy tavsifga ega hisoblanishi qayd qilinadi. A.Sheffle 
tanqidiy fikrlar ta’siri ostida, o‘zining ikki jilddan tashkil topgan -
«Ijtimoiy tananing tuzilishi va hayoti» asarining uchinchi marta nashr 
qilinishida (1896) asaming 1875-1878-yillarda nashr qilingan 
dastlabki 
to‘rtta 
jilddan 
tashkil 
topgan 
nashriga 
nisbatan 
solishtirilganda, organik-biologik solishtirishlardan nisbatan o‘rtacha 
darajada foydalanganligini ko‘rish mumkin, shuningdek muallif
101

---

o'zining vafotidan oldin, ya’ni 1906-yilda nashr qilgan «Sotsiologiya 
asoslari» asarida umumiy bir butunlik asosida yondoshuv g ‘oyasini 
saqlab 
qolgan 
holda, 
yuqorida 
keltirilgan 
tavsifga 
ega 
solishtirishlardan deyarli foydalanmagan.
Ushbu ko‘rinishdagi evolyutsiya deyarli organik maktabning 
barcha vakillarida kuzatiladi, jumladan «Xalqaro sotsiologik sharhlar» 
muharriri hisoblangan Rene Vorms (1869-1926) tomonidan bildirilgan 
fikrlar va nuqtai nazarlarda ham ushbu ko‘rinishdagi o‘zgarish ko‘zga 
tashlanadi. U o'zining «Ijtimoiy organizm» asarida o‘z fikrlarini 
organik maktabning vulgar qanoti yo‘nalishining tipik vakili sifatida 
bildiradi. Bunda Vorms bevosita, Lilienfeld singari ijtimoiy 
toiqinlarni tavsiflash uchun - «ijtimoiy patologiya» va «jamiyat 
kasalliklari» tushunchalaridan, shuningdek ijtimoiy islohotlami 
tavsiflash uchun esa - «ijtimoiy gigiyena» va «tuzalish», 
mustamlakalarda kamsitishlami ifodalash uchun - «jamiyatning 
ko‘payishi» kabi atamalardan keng foydalangan1.
Vorms o'zining so‘nggi asarlarida o‘zining oldin bildirgan bir 
qator fikrlariga tanqidiy nazar solgan va organik nazariyaning faqat 
oddiy jamiyatlami tavsiflash uchun yaroqli ekanligi haqida xulosaga 
kelgan, shuningdek jamiyatning taraqqiy etishi bilan uni tavsiflash 
uchun shartnoma nazariyalariga asoslanish yordamida tavsiflash 
maqsadga muvofiq hisoblangan yangi omillar kuchga kirishi qayd 
qilib o‘tiladi. Ya’ni jamiyat uchun bu rivojlanish davrida asosiy 
ijtimoiy omil sifatida - odamlar o‘rtasidagi o‘zaro ruhiy-ma’naviy 
munosabatlar muhim o'rin tutishi qayd qilinadi.
Shunday qilib, Vorms tomonidan jamiyatning biologik bir 
butunligi nuqtai nazaridan jamiyatning bir butunligini tushuntirib 
berishda ruhiy-ijtimoiy nuqtai nazarlardan foydalanishga o‘tish holati 
kuzatiladi.
Garchi, yuqorida keltirilgan maktab vakillari tomonidan jamiyat -
tabiatning bir qismi sifatida qarab chiqilishi va uning oliy shakli 
sifatida tavsiflanishi va o‘z navbatida, oliy shakl darajasida 
qonuniyatlar muhim ahamiyatga egaligi qayd qilinsada, biroq 
bioorganik maktab vakillarida jamiyatning rivojlanishida mavjudlik 
(yashash) uchun kurash haqidagi masalalarga sotsial darvinizm 
masalasiga nisbatan kamroq e'tibor qaratiladi. Masalan, raqobat
1 Гофман А Б . Семь лекций по истории социологии; Учебное пособие для вузов. -- 5-е изд. - М..
Книжный дом «Университет», 2001. Лекция № 5.
102

---

shaklida qayd qilinuvchi jamiyatda yashash uchun kurash Vorms 
tomonidan 
biologik 
moslashish 
qonuni 
asosida 
tavsiflanadi. 
Shuningdek, 
tabiat 
va jamiyatning 
rivojlanish 
qonuniyatlari 
umumiyligiga qaramasdan, bu qonuniyatlar tabiat va jamiyatda o‘zaro 
farqlanuvchi tavsiflarga ega ko‘rinishda namoyon bo‘lishi qayd 
qilinadi. Jumladan, tabiiy tanlanish va hayot uchun kurash qonuniyati 
odamlar uchun nisbatan og‘ir tarzda kechmaydi. Vorms tomonidan 
hisoblanishicha, «ziddiyatlar asosiy va zaruriy holat hisoblanmaydi, 
balki mehnat va ijod asosiy ahamiyatga ega hisoblanadi, shuningdek 
hayot uchun kurash emas, balki hayotda olg‘a intilish muhim o‘ringa 
ega hisoblanadi».
Shuningdek, sotsial darvinizm g'oyalari va odamlaming organik 
jihatdan birdamligi, patsifizm g‘oyalariga qarshi kurash mazmuniga 
ega ko‘plab fikrlar Fransiyada yashab ijod qilgan sotsiolog - yozuvchi 
Yakov Novikov (1849-1912) asarlarida qayd qilinadi. Ushbu muallif 
uchun taraqqiyot - bu umumiy muvozanat qonuniyatining alohida 
o ‘ziga xos tarzdagi namoyon bo‘lishi sifatida o‘rin tutadi va «siyosiy 
nuqtai nazardan» olib qaralganda, «odamlar o‘rtasidagi to‘liq holatda 
fikrlar, nuqtai nazarlar birligi va o‘zaro hamfikrllilikka erishish» 
hisoblanishi, ya’ni tafakkur nuqtai nazaridan muvozanat holati sifatida 
qayd qilinadi1.
Odatda, bioorganik maktab vakillari sifatida — Fransiyalik 
ekletika yo‘nalishida faoliyat olib borgan faylasuf va sotsiolog olim -
Alfred Fulye (1838-1912), shuningdek biolog va sotsiolog olim -
Alfred Espinas (1844-1922) ko‘rsatib o‘tiladi.
Fulye 
tomonidan 
pozitivizm 
va 
idealizm 
g‘oyalari 
birlashtirilishiga harakat qilingan bo‘lib, determinizm tamoyillari esa 
- erkin iroda va personalizm g‘oyalari bilan mujasammlashtiriladi. U 
tomonidan jamoaviy, ma’naviy va ruhiy olamdan ijtimoiy olamga 
tomon yo‘nalishda harakatlanish mumkin emasligi g‘oyasi himoya 
qilingan. Fulye tomonidan jamiyat - bu ruhiy jihatdan «kelishilgan» 
(muvofiqlikdagi) organizm bo‘lib, faqat erkin holatdagi shartnoma 
asosida, ijtimoiy determinizm qonuniyatlariga tayangan holatda, 
jamoaviy merosiylik bo‘yicha individlar orqaligina amalga oshirilishi 
mumkin bo‘lgan holat sifatida qayd qilinadi.
5 A H istory o f C lassical Sociology. Translated by H. C am pbell C reighton, M .A (Oxon). Progress
Publishers.
- P . 72.
103

---

Espinas zoopsixologiya va etologiya yo‘nalishida faoliyat olib 
borgan dastlabki vakillardan biri sifatida qayd qilinadi. U tomonidan 
bildirilgan fikrlarga ko‘ra, hayvonot olamining vakillari o‘rtasidagi 
o‘zaro assotsiatsiya holatini o‘rganish orqali, ijtimoiy fanlaming 
yuzaga kelishiga sezilarli ta ’sir ko‘rsatilgan. Ushbu assotsiatsiyalar va 
jamiyat o ‘rtasidagi o‘zaro o‘xshashik hujayralar assotsiatsiyasi va 
jamiyat o ‘rtasidagi o ‘zaro o‘xshashlikka nisbatan solishtirilganda 
chambarchas bog‘liqlikka ega hisoblanishi qayd qilinadi.
Organik maktabning umumiy uslubiyati tarkibida sotsiologiya 
fani tarixida muhim ahamiyatga ega hisoblangan to‘g‘ri tamoyillar 
bilan birgalikda, rad etilgan - noto‘g‘ri tamoyillar ham ishlab 
chiqilganligi qayd qilinadi. Jumladan, ijtimoiy bir butunlikning 
tuzilishi va fimksional bogiiqliklaming konseptualizatsiyasi ishlab 
chiqilishiga urinishlar qimmatli ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Shuningdek, 
ijtimoiy bir butunlikning «organizm» 
sifatidagi 
umumlashtirilishi masalalari va evolyutsion-genetik tasawurlar 
saqlanib 
qolgan 
boiib, keyinchalik 
o‘zgartirilgan 
va
takomillashtirilgan tarzda fiinksionalizm tarkibiga va sotsiologiyaning 
boshqa yo‘nalishlari tarkibiga kiritilgan. Garchi, ushbu maktabning 
asosini tashkil qiluvchi manbalar sifatida evolyutsionizm ta’limoti 
o‘rin tutgan bo‘lsada, biroq uning organik uyg‘unlik bilan 
birlashtirilishiga urinishlar muvafaqqiyatli amalga oshirilmagan. 
Natijada maktab vakillari tomonidan ijtimoiy o‘zgarishlaming 
mohiyati ochib berilishi qoniqarli darajada amalga oshirilmaganligi 
qayd qilinadi.
Ushbu maktab tarkibida ijtimoiy va madaniy bir butunlikning 
ehtimolligi mavjud bo‘lgan ko‘p sondagi tiplari dastlab yagona 
namuna asosida birlashtirilgan - ya’ni, bunda aynan biologik 
organizmning 
bir 
butunligi tamoyili 
asosida 
yondoshishdan
foydalanilgan. Biroq jamiyat shunchaki individlaming oddiy umumiy 
birligidan tashkil topmaganligi, balki ma’lum bir aniq tavsifga ega 
bo‘lgan yagonalikni tashkil qilishidan kelib chiqib, umuman olganda 
uning bir butunlik xususiyati yakka mazmunga ega hisoblanishi yoki 
boshqacha aytganda, biologik organizmning bir butunligiga o‘xshash 
tarzda qarab chiqilishi mumkin emasligi ta’kidlanadi, shuningdek 
ijtimoiy-madaniy 
jihatdan o‘zaro 
aloqadorliklar 
biologik
aloqadorliklarga o‘xshash hisoblanadi. Turli xil obyektlarga nisbatan
104

---

ayrim umumiy tavsifga ega shakllaming tatbiq etilishi ulaming boshqa 
munosabatlarda ham yakka mohiyatni tashkil qilishini anglatmaydi.
Shuningdek, ushbu organik maktab vakillarining flkrlarida 
jamiyat bir butunligining ontologizatsiyalanishi noto‘g‘ri tendensiya 
sifatida qayd qilinadi yoki boshqacha aytganda, ushbu bir 
butunlikning me'yor sifatida qayd qilinishi siyosiy mutaasiblik 
mazmuniga ega hisoblanishi ko‘rsatib o ‘tiladi, ya’ni - har qanday 
inqilobiy harakatlar jamiyatda organik jihatdan bir butunlikning 
buzilishini 
belgilab 
berishi, 
me'yoriy 
holatlar 
buzilishi 
va 
patologiyalar tavsifiga egaligi qayd qilinadi.
«Ijtimoiy 
organizm» 
konsepsiyasining 
yolg‘on 
pozitiv 
(psevdopozitiv) shaklining ochiq tavsifdagi metafizik shaklga 
(masalan, Gegel - romantik shaklga) o‘rin almashtirilishi orqali, 
shuningdek oldindan ko‘ra olish va «ob'ektiv ruhiyat»ni belgilab 
bemvchi holatlar o‘miga tabiat qonuniyatlarini qo‘yish bilan 
bioorganik maktab vakillari tomonidan ilgari surilgan nazariyalarda 
shaxs va yakka tartibda (individual) irodaning ahamiyatini to iiq ochib 
berish amalga oshirilishi kuzatilmaydi.
Bu maktab vakillari tomonidan odamlar jamiyati va hayvonlar 
jamoalarining evolyutsiya davomida kuzatiluvchi eng oddiy, 
elementar belgilarini solishtirish masalalarini muhim o‘ringa olib 
chiqish orqali, ular tomonidan kishilik jamiyatining bebaho 
hisoblangan o‘ziga xos tavsiflarining qimmati to iiq baholanmagan.
5. 
Jamiyat hayotida geografik muhitning u yoki bu shaklidagi roli 
masalasini deyarli barcha mutafakkirlar o‘z tadqiqotlarining kun 
tartibiga qo‘yganlar. Ijtimoiy-falsafiy tafakkur jamiyat va tabiatni bir- 
biriga qarshi qo‘yib, muhitni (iqlim, relyef, tabiiy boyliklar va h.k.) 
alohida bir sotsial jarayon va hodisalarga (aholining o‘sishi, ishlab 
chiqarish, siyosiy tuzum) ta’sirini keng miqyosda tahlil qilishga 
harakat qilib keldi.
Kishilik jamiyati uchun geografik muhitning ahamiyati haqidagi 
fikrlar ikki xil mantiqiy yo‘nalishda vujudga keldi:
1. Mexanik geografik determinizm - shuni alohida ta’kidlaydiki, 
insonning butun faoliyati faqat tabiiy atrof muhit bilan belgilanadi.
2
. Absolyut madaniy determiznizm - shunday tavsiya beradiki. 
muhitni idrok qilish va uni inson uchun ahamiyatini madaniyat
105

---

belgilaydi va shuning uchun inson faoliyati faqat kulturologik 
xususiyatga ega bo'lishi kerak.1
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ijtimoiy tafakkurdagi geografik 
yo‘nalishni tor ma’nodani geografik determinizm bilan tenglashtirib 
bo'lmaydi. Vaholanki, u faqat shu yo‘nalishning bir qismigina xolos. 
Inson - tabiat, madaniyat - muhit degan qarama-qarshiliklar tufayli 
vujudga kelgan qiyinchiliklardan chiqish uchun tizimli tadqiqotlar 
XIX asrdayoq boshlanib ketdi, ya’ni inson, madaniyat, va muhitni 
yaxlit va geografik mintaqaning yagona xususiyati degan qarashlar 
quloch yoza boshladi.
XIX asming ikkinchi yarmidan boshlab Ch.Darvinning «Tabiiy 
tanlov» nazariyasining kuchli ta’siri ostida geografik determinizm 
g‘oyasi keng ma’nodagi mavqyega erishdi. Sotsial geografiyaning 
e'tiboriga sotsiologiyadagi geografik yo‘nalishlar ixtiyoridagi shunday 
tabiiy omillar - iqlim, tuproq, relyef, suv resurslarining taqsimoti, 
foydali qazilmalar, flora va fauna, geofizik va kosmik jarayonlar, yil 
fasllarining o‘zgarishi va h.k.lar kirib keldi.
Yuqorida ko‘rsatilgan omillarga bog‘liq bo‘lgan asosiy sotsial 
hodisalar sifatida quyidagilar namoyon bo‘ladi:
1. Aholining yer sharida joylashishi va zichligi, uni salomatligi va 
ko‘payishi.
2. Tana tuzilishidagi, temperamentdagi, axloq shakllaridagi, 
iqtidorlilar tug‘ilishi holatlari takroriyligi va h.k.larda jismoniy va 
psixik irqiy tafovutlar.