Ájiniyaz atındag’ı Nókis mámleketlik pedagogikalıq

Izzertlew obekti: mektep jasindaăi balalar.
Izzertlew predmeti: Baslawish klass oqiwshilarin ta’rbiyalawda u’nemlewden paydalaniw usillari
Izzertlew maqseti: Baslawish klass oqiwshilarin ta’rbiyalawda u’nemlewden paydalaniw usillarin aniqlaw hám metodikaliq usinislar islep shig’iw.
Izzertlew metodlari: tańlang’an mashqala boyinsha pedagogikalıq , psixologiyaliq, filosofiyaliq ilimiy-metodikaliq materiallardi analizlew, aldinăi pedagogikalıq tájiriybelerdi u’yreniw hám uliwmalastiriw, anketa, test, pedagogikalıq tájiriybe nátiyjelerin matematikaliq-statistikaliq analizlew.
1. Shańaraqta bala tárbiyasınıń ornı

Bul temanı úyreniwden maqset oqıwshılarǵa shaxstıń jetilisiwinde shańaraqtıń jetekshi tásirin shańaraq tárbiyasınıń ayriqsha milliy qásiyetleri hám de tipik kemshiliklerin, bul kemshiliklerdi saplastırıw jolların, tárbiya natiyjeliliginiń asırıw faktorların túsindiriw, shańaraq tárbiyası, shańaraqtaǵı tárbiya múmkinshiligi hám pedagogikalıq mádeniyat haqqında túsinikler beriw.

Oqıtıwshı temanı daǵaza qilgach, taxtaǵa eki portretni, mısalı, X. Alımjon hám bir gey birewdiń portretlarini iladi hám «Kimlerdiń pátini kórip turıpsız? » dep so'raydi. Oqıwshılar X. Alımjon atınıń tezlik penen aytadılar, biraq ekinshi portretga qaray tınısh bolıp qaladılar. Oqıtıwshı «Bul o'g'ri, gúdibuzar N. dıń súwreti», deydi hám dawam etedi: «X. Alımjon sizge jaqsı tanıw. Ol tek otız bes jıl ómir kórgen. Lekin sol qısqa omirinde ózbek xalqi ushın ájayıp kórkem, ilimiy dóretpeler qaldırdiki, olardı biz búginge shekem jaxsı kórip o'qiymiz. Shayırdıń turmısı, ijodi menen háwesker izertlewshilerdiń áwele onıń qanday shańaraqta tárbiyalanganiga, balalıq dáwirine itibar berediler. O'g'ri, gúdibuzardıń jınayatlı jumısların úyrenetuǵın jınayat qıdırıw bólimi hodimlari da onıń qanday shańaraqta voyaga jetkenin, kimlerdiń tásirine berilgenin anıqlaydilar. Al, nege hár eki shaxstıń balalıq dáwiri, shańaraq ortalıǵı qıyqımlıq menen uyreniledi? »
Oqıtıwshı oqıwshılardıń juwapların dıqqat menen tıńlaydı, keyin ulıwmalastırıp, sonday juwmaq shıǵaradı :
«Sonday eken, bala shaxsınıń qáliplesiwinde shańaraq ortalıǵı sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Ótken zamanda birpara filosoflar, pedagoglar balanıń shańaraq ortalıǵında tárbiyalanıwı qara basınıń ǵamın oylawshılıq hám basqa illetlerdi vujudga keltirip, adamlardıń óz-ara dos jasawına ırkinish beredi, dep esaplaganlar. Bunday pikirdegi kisiler házir de tabıladı. Olar hámme ata-analarda pedagogikalıq bilimler bo'lavermaydi, bunnan tısqarı, bala bir-bir yarım jasında yasliga, keyin bog'chaga, mektepke baradı. Sonday eken, kóp waqtın social tárbiya mákemelerinde ótkeredi, ata-analar bir sutkada óz balası tárbiyası ushın un bes minut da waqıt ajratmaydi, degen juwmaqlarǵa súyene otirip, shańaraqqa tiyisli tárbiyadan pútkilley waz keship, social tárbiyaǵa ótiw kerek, degen pikirdi alǵa júrgizip atırlar. Al, buǵan siz ne deysiz? ».
Bir-eki dana oqıwshınıń juwabın esitip, dawam etiledi: shańaraqtı socialliq ómirden pútkilley ajralıp qalǵan qorǵan dep qaraw nadurıs. «Eger insan óz tábiyaatına kóre social janzat ekan» (K. Marks) shańaraq da social jámáát bolıp tabıladı; óytkeni, ol adamlar birlespeinen quram tapqanku! Sonlıqtan, hár bir shańaraqtaǵı tárbiya da belgili mániste social áhmiyetke iye boladı. Shańaraqtaǵı tárbiya tiykarında qáliplesken shaxstıń mápi jámiyet máplerine qarsı bolmay jasawı hám birlesip ketiwi de múmkin. Ulyanovlar shańaraǵında insaniyat baxti ushın gúresgen janbaz shaxslar jetisip shıǵıwı buǵan jaqtı mısal bóle aladı. Jazıwshı V. Kanimets «Ulyanovlar» atlı kitabında Mariya Aleksandrovna hám Ilya Nikolaevich balalar tárbiyasına qanday áhmiyet beriwgeni, Vladimir Ilich shaxsınıń kámalıde shańaraq tárbiyası, ortalıǵı qanday rol, o'ynagani suwretlab berilgen. Sol orında bul kitaptı oqıwdı usınıs etiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Bala shaxsın kámalǵa jetkiziw ushın gúresde shańaraqtaǵı tárbiyalıq processni pedagogikalıq mádeniyat tiykarında tashkil eta alıw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Pedagogikalıq mádeniyat ne? Pedagogikalıq mádeniyat - balanı klassik hám zamanagóy pedagogikalıq bilimlerdi bilgen halda zaman talabı tiykarında tárbiyalaw bolıp tabıladı. Ata-anada pedagogikalıq mádeniyat óz-ózinen payda bolmaydı, bálki oǵan tárbiya menen saldamlı shuǵıllanıw, izertlew, oqıw, tájiriybe arttırıw arqalı eriwiladi. Shańaraqta bala tárbiyasın rejimnen baslaw, rejimdi balanıń jasına qaray belgilew kerek; rejimge úyrengen balada tártiplilik, ıntızamlılıq páziyletleri tábiy rawajlanadı ; sonıń menen birge, onı tazalıqqa úyretiw kerek. Bul tárbiyalıq faktorlardı ámelge asırıwda balanıń fizikalıq rawajlanıwına, shınıǵıwına da itibar, berip barıwı kerek. Bala tilge kirey baslawı menen salıstırǵanda quramalı tárbiyalıq islerdi ámelge asırıw kerek. Bala ıqshamlı, ıntızamlı, ádepli etip tárbiyalansa-yu, zamanagóy sotsial-psixologiyalıq hám rawajlanıw talapları esapqa alinbasa, onıń keleshegine, baxtiga zomin bolıp qalıw múmkin. Sol sebepli ata-ana social tárbiya mákemeleri menen sheriklikte balalardıń kásip-ónerdi, kompyuter sawatlı adamlıǵın, tillerdi, kórkem ádebiyattı, ilmni úyreniwge sportqa umtılıwın xoshametlewleri zárúr.
Ata-ana qıyqım psixolog, názik didli pedagog, balanıń keleshegin jaratıwshı boljawgo'y bolıwı kerek. Eger ata-ana bala daǵı uqıp urıqların Waqıtında sezib, olardıń rawajlanıwına sharayat jaratıp bere alsa, bala shaxsınıń jetilisiwine úlken jol ashadı.
Oqıtıwshı áne usılardı túsintirgennen keyin ata-ananıń balaǵa úlgi retindegi tásiri haqqında toqtaladi. Ol áwele tómendegi bólekti oqıp beredi yamasa oqıwshılardan birine oqıtadı :
«Sizdiń óz xulqu atvoringiz - sheshiwshi eń zárúrli zat bolıp tabıladı. Balanı tek ol menen soylesgende, násiyxat etkende, yamasa oǵan geypara zat buyırǵandagina tárbiyalayman dep oylamań. Siz balanı turmısıńızdıń hár bir momentinde, hátte ózińiz úyde joq ekenligińizda de tárbiyalaysiz. Sizdiń qanday kiyinishingiz, basqalar menen hám basqalar haqqında qanday sóylesiwińiz, quwanıwıńız yamasa uwayımlanıwıńız, dos hám dushpanıńız menen qanday mámile etiwińiz, kúliwińiz, gazeta oqıwıńız - bular hámmesi bala ushın úlken áhmiyetke iye. Gápińiz sesler uyǵınlıǵıı sal ózgerse de, bala bunı tezde payqab aladı yamasa sezedi, bala pikiringizdagi hámme ózgerislerdi hár túrlı jol menen bilip aladı, lekin ózińiz bunnan xabarsız bolasız. Eger siz úyde turpayılıq yamasa maqtanshaqlıq qılsańız, yamasa ishkilikke berilsangiz, odan da jamanı - onani xaqorat qılsańız - siz balalarıngizga asa úlken zálel jetkezgen bolasız, olarǵa jaman tárbiya bergen bolasız hám sizdiń bul orınsız qılıqlarıńızdıń áqibeti júdá jaman boladı.
Ata-ananıń ózine qatal bolıwı, ata-ananıń óz shańaraǵın húrmet etiwi, ata-ana óziniń hár bir qádemin qadaǵalaw astına alıwı kerek - tárbiyanıń birinshi hám eń tiykarǵı metodı shu bolıp tabıladı!».
Oqıtıwshı : «Bul bólek hár bir shańaraqta bolıwı hám tez-tez oqıp turılıwı kerek bolǵan A. S. Makarenkoning «Balalar tárbiyası haqqında leksiyalar» kitabından keltirildi. Bul kitap daǵı gápler túyirin chaqib alǵan ata-ana óz pedagogikalıq mádeniyatın kóteriwge erisedi», deydi hám ózbek shańaraqlarındaǵı tárbiyanıń ayriqshalıǵına toqtaladi.
Ózbek shańaraqlarında balanı miynetsevarlikka úyretiwge bólek itibar beriledi. Bunda kóbinese ata-analardıń ózleri balalarǵa órnek kórsetediler. Mısalı, ana awqat pısırıw, kir juwıw, úydi sárenjam -sarishta tutıw, sıyaqlı islerdi sidqidildan atqaradı hám bunı óziniń shańaraqtaǵı minneti dep biledi, hesh qashan kúyewine: huqıqımız teń, siz da kir yuving, nan yoping! » demaydi. Áke de óz gezeginde ruwzıger degi barlıq salmaqli islerdi, shańaraqtı ekonomikalıq tárepten támiyinlewdi óz moynına aladı, buǵan baylanıslı miynetsevarlik, jankúyerlik úlgilerin kórsetedi. Bunday sharayatta ata-anaǵa eliklewan bala shaxsında miynetsevarlik, shańaraqparvarlik páziyletleri quram tapa baradı. Ózbek xalqiniń «bir balaǵa jeti qońsılas xojayın», degen naqli bar. Bala ulg'aygan sayin máhelle degi toy-merekelerde qatnasadı, átirap daǵı aq kewillerdi kórip óziniń pazıyletlerin boyitadi, kemshiliklerin joytıwǵa háreket etedi, odaǵı menmenlik sezimleri joǵalıp baradı. Úlken jaslı kisiler balanı jaqsı jumısları ushın maqtab, jaman qılıqları ushın uyaltirib turadılar.
Joqarıdaǵı pikirlerden ózbek shańaraqlarında bala shaxsın kámalǵa jetkiziw ushın hámme shárt-sharayat tayar, degen juwmaq kelip shıqpaydı. Birpara ózbek shańaraqlarında balanıń ústi pútin, qorni toq bolsa jetedi, bolatuǵın bala ózi bo'laveradi, degen unamsız qarawlar da bar. Yamasa úlken-úlken toy-merekeler etken halda apa shaxsınıń rawajlanıwı ushın zárúr buyımlardı satıp alıwdı istamaydilar. Birpara xojalıqlarda balalardıń sabaqlıǵınan tısqarı kórkem, ilimiy-kópshilikke arnalǵan kitaplar joq, gazeta-jurnallarǵa jazılıw bolıwmaydı, men bir qol ónermenti yamasa sawda jumısshısıman, kitaptı ne etemen deyiwedi. Negizinde, kitapsız hesh kimdiń shaxsı kámalǵa yeta almaydı. Keyingi jıllarda hár bir xojalıq ushın zárúr «Salamatlıq», «Úy-ruwzıger ensiklopediyasi» «Ol kim? Bul ne? » sıyaqlı kitaplar baspadan shıǵarıladı. Bul kitaplar shańaraqta bala tárbiyası menen shuǵıllanıwda júdá qol keledi, sol sebepli ózbek xojalıqları olarǵa ıyelewi kerek. Birpara ata-analar barsha, mektep bar dep bala tárbiyası menen saldamlı shuǵıllanmaydilar, sharapları nadurıs jolǵa kirip ketkennen keyin bolsa -oh-voh etip yuradilar. Ata-ana barsha, mektep menen jaqın baylanıs ornatsa, shańaraqtaǵı tárbiyalıq jumıslar social tárbiya menen uyqaslıqta alıp barılsa, bala shaxsınıń qáliplesiwi eki turli, qáteler júz bermeydi.
Shańaraq tárbiyasında úlken-kishi másele joq. Sol sebepli awqatlanıw, mámile, júriw-turıw, kiyinish, jeke gigiena qaǵıydalarına ámel qılıw, televidenie, radio esittiriwlerinen paydalana biliw, kópshilik arasında ózin tutıw, úlkenlerdi húrmet qılıwdı úyreniw bala shaxsınıń jetilisiwinde birdey áhmiyetke iye bolǵan jumıslar bolıp tabıladı.
Hár bir xalıq óz balalarınıń baxıtlı bolıwı ushın áyyemginen gúresip kelgen. Bunı áwladlardan áwladlarǵa ótip kelgen ruwxıy ǵáziyne - kitaplardan bilse boladı. Áne sonday kitaplardan biri - Shıǵısda belgili bolǵan «Qobusnoma» bolıp tabıladı. Ol XI asirde, parsı -tájik tilinde jaratılǵan, júdá kóp tillerge awdarma etilgen. 1860 jılda Ogahiy tárepinen ózbek tiline awdarma etilgennen soń «Qobusnoma» ózbek xalqiniń shańaraq tárbiyasın ámelge asırıwda járdem beretuǵın qóllanbalardan bolıp qalǵan. Bul kitapda kásip-óner úyreniwdiń zárúrligi jóninde sonday dep ataladı : «Eger tábiyaatıń hár qansha túp sonda da, oǵan salawat bo'lmagil, sebebi tán gózzallıǵı óner bezegi menen ziynatlanmas, hesh nársege arzimaydi. Mısalı, depdurlarkim, ullılıq akut hám bilim menen bolıp tabıladı, atatek menen emes. Ata-anań qoyǵan atlarına salawat bo'lmagil, bul at tek sırtqı kórinisten basqa zat emes. Biraq sen óner menen bir atqa iye bo'lgil». Sonlıqtan, hár qanday kásiptiń ustası bolıw ushın shańaraqta balaǵa jol ashıw kerek, sebebi balalıqta qáliplesken sheberlik, uqıp-buronlik sapaları bir ómir turaqlı joldas boladı.
Ata-ana bala tárbiyasında bir jaǵadan bas shıǵarıwı zárúr, eger áke basqasha, ana basqasha talap qo'ysa, balada eki júzlilik belgilerin kóremiz. Bunday waqıtta ata-ana tezlik penen óz qátesinińni tuwrılashi, bala daǵı orınsız qılıqlardı joytıwǵa háreket etiwi kerek. Ata-ana sonday jumıs tutıp, ózleri berip atırǵan tárbiyanıń balaǵa qanday tásir kórsetip atırǵanın gúzetip barıwı, balada orınsız qılıqlar sezilsa, tárbiyanıń basqa natiyjelilew usılların qóllawı zárúr. Balaǵa mehribanlıq etip, hádden tıs erkelew onıń menmen, menmen etip qoyıwı, yamasa tuyıq, erliksiz, ǵayratsız bolıp qalıwına alıp keliwi múmkin.
Ekenin aytıw kerek, pedagogikada tán sazayı beriw qadaǵan etilgen. Sonıń menen birge, shańaraq tárbiyasında da balaǵa tán sazayı beriwden saqlanıw kerek. Bunıń ornına túsindiriw, dashnom beriw, shańaraqqa tiyisli jıynalısta gúnakár balanı talqılaw usıllarınan paydalanıw zárúr. Balanı hadeb jazolayverish, «sen adam bolmaysan! » dep muqatıw da nadurıs. Bunda bala qash-qatayoq bolıp qaladı. Sol sebepli balanı waqıt-waqtında xoshametlentirip turıw kerek.
Qullası, hár bir ata-ana balaǵa tárbiya beriw boyınsha óziniń pedagogikalıq mádeniyatın óstirib barıp, bul júdá juwapkerli jumısqa qatańlıq hám dóretiwshilik menen jaqınlawı zárúr.