Ájiniyaz atındag’ı Nókis mámleketlik pedagogikalıq

2. Tárbiya processinde oqıwshılarda puxtalıq túsiniklerin sıńırıw

Bazar ekonomikası shańaraq tárbiyasında keń qollanıp kelingen milliy qádiriyat retindegi tájiriybelerine súyenishni da talap etedi. Mısalı, ózbek shańaraqlarında balalardı puxtalıq ruwxında tárbiyalap kelgenler, ısrapshılıqqa jol qo'ymaganlar.

Ekenin aytıw kerek, «iqtisod» sóziniń mánisi keń bolıp, tereń mazmunga iye. Kóp urındı bul sóz xalıq ishinde «tejamkorlik» sóziniń sinomini retinde qollanıladı. Puxtalıq haqqında sóz ketkende ısrapshılıqqa jol qoymawki túsinemiz.
«Ekonomika» túsinigine, belgili ózbek muayamini Abdulla Avloniy tómendegishe tariyp beredi: «Ekonomika dep pul hám buyım sıyaqlı na'matlarning qadrini bilmakka aytilur.
Buyım qadrini biluvchi kisiler jónsiz jerge bir tıyın sarp etiw etpes, ornı kelip, so'mni ayamas. Sahovatning ziddi bahillik o'ldig'i sıyaqlı ekonomikanıń ziddi isrovdur. Alla. Taolo ısırap etiwshilerdi suymas».
Ata-babalarımızdıń óz perzentlerin puxta bolıwǵa odaganlarini xalıq awızsha ijodi mısalında da kóriwimiz múmkin. Mısalı, puxtalıq teması xalıq naqıllarında da óz sawleleniwin tapqan. Zero, bul naqıllar júz jıllar dawamında áwladdan -áwladqa ótip, xalıqtıń dilida saqlanıp kelgen.
Naqıllar adamlardıń tariyxıy tájiriybesi retinde kóplegen sınaqlardan ótip qáliplesedi hám tereń mánis kásip etedi. Mine olardıń ayırımları : «Tejagan-birge birni qosar, tejamagan birin de bay berer», «Pul tabıw ushın kúsh-quwat kerek, tejew ushın -fahmu-parasat», «Ózińnikini bir bar tejasang, xalqnikini mıń bar teja», «Qolaylıgu rasomadlik-ájaǵa -úke, tuwrıligu hadallıq -apa -qarındas», «Puxta -alǵıs alar, ısrapshı keyiske qolar» hám taǵı basqa.
Hátte, ata-analarimiz puxtalıq ruwxında tárbiyalaw wazıypasına perzentleriniń baxıtlı -saodatlı bolıwdıń bir shárti, etikalıq tárbiyanıń bir kórinisi retinde qaraganlar.
Bazar ekonomikasınıń maqseti jámiettiiń barlıq aǵzaların, atap aytqanda, ata-analardı, olardıń perzentlerin ámeliy esap -kitapǵa hám aqılǵa say omilkorlikka úyretiwden ibarat. Zotan, pul da shaxstı tárbiyalaydı. Onı mensimewshilik óz-ara qátelerdi keltirip shıǵarıwı múmkin. Onıń bir tárepi, balanı shańaraqtıń materiallıq qıyınshılıqların biliwdi tilemew ádeti payda boladı hám ol jatıpisherlikke úyrenedi. Ekinshi tárepi, aqshaǵa ǵırıs qoyıw, ashkózlıq, menmenlik, sıqmarlıq sıyaqlı illetlerdi keltirip shıǵaradı.
Ekenin aytıw kerek, ozaldan ata-analarimiz balalardı xojalıq jumısları menen tanıstırıp, shańaraqtıń tabıs hám shıǵın jumısların olarǵa uyretip kelgenler. Sol tárzde, balada shańaraqtıń materiallıq jaǵdayı xasida oyda sawlelendiriw payda bolıwına itibar berilgen.
Házirgi zamande dúnyada kózge taslap atırǵan azıq-túlik, ishimlik suwı, paydalı qazilmalar hám sol sıyaqlı rezervlerdiń azayıp baratırǵanlıǵı, sonıń menen birge, jaǵdayı sanınıń artıp ketip atırǵanlıǵı qatar mashqalalardi keltirip shıǵarayotganligi puxtalıq, isbilermenlik, omilkorlik sıyaqlı qádiriyatlardıń ulıwma insanıylıq, ulıwmadunyalıq áhmiyetin zárúr ekenligin kórsetip berip atır.
Sonday eken, puxtalıq isbilermenlikti bir kórinisi retinde qádiriyat esaplanıp kelingen hám ol ruwxıy -etikalıq mazmunga iye esaplanadı. Bul túsinikti bala sanasına sińirip barıw ata-ananıń wazıypasın bolıp, onı orınlaw tek jeke jumıs bolmaydıden, bálki social áhmiyetine iyelik etiw hádiyse bolıp tabıladı. Sebebi, bala ózinde puxtalıq sezimin qáliplestira barıp, tek óz miynetin hám ózgeler miynetin qadriga jetetuǵın boladı. Bunı ańlap jetiw balada ózi, ata-anası hám jámiyet jaratqan baylıqlardı qadriga jetiw, olardı saqlap -álpeshlew kónlikpesi hám ilmiy tájriybesi payda bóle baslaydı.
Ata-analar balalarınıń keleshegin oylap, olardı dáslepki jaslarınan miynetke salıp chiniqtirib baradılar. Tuwrı tárbiyanıń eń tásirdi, eń nátiyjeli usılı da sol miynet bolıp tabıladı. Ata-analar balalarınıń miynetine hámme waqıt da mútáj bo'lavermaydilar, lekin balanı jaslıgınan jumısqa úyretiw, miynetke ko'niktirish zimmalaridagi minnet ekenliginen sonday jol tutadılar.
Ekenin aytıw kerek, hár bir shańaraqtıń óz xojalıǵı boladı hám ol óz xojalıǵın sap, hadal miyneti menen quradi: bul xojalıq tabısı shańaraq aǵzalarınıń qanday da turaqlı fonda alıp turıwları artınan emes, bálki is haqısınıń oshuvi hám shańaraq ǵárejetlerinen arttırıp, tejab qalıw sebepli ko'payadi. Bizdagi shańaraq xojalıǵı ruwzıger ushın kerekli bolǵan buyımlardan, buyımlar hám úskenelerden ibarat esaplanadi. Shańaraq juqnalı bolsa, bul hal shańaraq aǵzaları jaqsı hám baxıtlı keshirip atırǵanin, tutınıw buyımların kóbirek kiyatırǵanın, óz mútajliklerin kóbirek satıp alınǵan zat kiyatırǵanın, óz mútajliklerin kóbirek qánaatlantirayotganini ańlatadı.
Hár bir shańaraq óz xojalıǵın dúzetib alıw jolı menen turmısın jaqsılawǵa urınadı. Shańaraqtıń juqnalı bolıwı kóbirek pútkil mámleket erisken tabıslarǵa onıń ekonomika hám mádeniyat salasındaǵı jetiskenliklerine baylanıslı boladı. shańaraqta balalardı puxtalıq ruwxında tárbiyalawǵa qanshellilik kóp itibar berilsa, olar xalqqa da, ata-analarına da ózlerine de sonsha kóp payda jetkerediler.
Hár bir bala shańaraqtıń teńhuquqli aǵzası bolıp tabıladı. Sonday eken, ol shańaraq xojalıǵınıń qatnasıwshısı bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, balalarımızdı tek shańaraq xojalıǵın júrgiziwge qábiletli kisiler etip tárbiyalabgina qalmay, sonıń menen birge pútkil jámiyet xojalıǵın da tejab-tergen júrgizetuǵın shın berilgen puqaralar etip tárbiya qilmog'imiz kerek.
Barlıq ata-analar bunday tárbiya maqsetleri tuwrısında ózlerinde ayqın túsinik payda etip, bunıń menen óz tárbiya yo'sinlarini turaqlı jumısqa salıp hám tekserip barıwları zárúr.
Kóbinese ata-analar balalarınıń hámme zattı tayar bolıwı, yaǵnıy jaqsı jeb-ıshıwı, jaqsı kiyinishi, úlken bolǵanda turaq-jaylı bolıwı haqqında o'ylaydilar. Bulardıń hámmesin perzentlerine sheksiz mehribanlıqlarınan hám olardı behad jaxsı kórgenliklaridan etediler. Balaların dep ózleriniń eń zárúr mútajliklerin qandırıwdı da shetke jıljıtıp qo'yyadilar, lekin bunı bala esiga da keltirmeydi hám hátte ólpeń ózin hámmeden artıq, meniń qálewim ata-anam ushın nızam, dep oylawǵa ádetlenedi.
Bul tárbiyanıń nadurıs hám zıyanlı jolı bolıp, bunnan ata-analardıń ózleri kóbirek zahmat chekediler. Bizińshe, ata-analar óz perzentlerin miynetsevar hám puxta etip tárbiyalaw ushın tómendegilerge ámel etiwleri kerek.
Bala óz áke onasining qayda islewin hám ne óndirisin, bul islep-shıǵarıwdıń pútkil jámiyet ushın qanday áhmiyeti bar ekenin biliwi kerek.
Ulıwma, bala ata-anası islep, tawıp keltiretuǵın paydanıń úlken hám paydalı social miynet ornına alınatuǵın mıynet haqı ekenin múmkin shekem ertaroq jaqsı túsiniwi kerek. Balanı shańaraq byudjeti menenmumkin shekem ertaroq tanıstırıw kerek. ol ákesi hám onasining qansha is haqı alıwın biliwi kerek. Bala áke yamasa onasining nege mútáj ekenligin, bul mútájliktiń qanshellilik zárúr ekenligin biliwi zárúr, ol shańaraqtıń basqa aǵzaları zárúriyatın jaqsılaw qandırıw ushın óziniń birpara mútajliklerinen waqtınsha keshiwge ádetleniwi kerek. Shańaraqtıń ulıwma mútajligine tiyisli máselelerin talqılawǵa balanı kóbirek tartıw kerek.
Eger shańaraqtıń materiallıq sharayatı áp-áneydey bolsa, balanıń óz qatarlasları aldında bunday jaqsı sharayat menen tolıqsıw hám maqtanıwǵa ádetlentirmew kerek. Bala shańaraqtıń baylıǵınan ózgeler aldında gárdiyiwge hesh qanday tiykar joq ekenligin túsiniw zárúr.
Ata-analar balalarınıń hadal, rostgo'y hám alagóleklikke ádetlenip barıwların dıqqat menen gúzetip barıwları kerek. Olar hesh nárseni baladan bile-tura yashirmasliklari hám usınıń menen birge onıń kóz ońında jatqan sonda da, sorawsız almaslikka úyretiwleri zárúr. Háwes keltiretuǵın hár túrli nárselerdi bile-tura balanıń kóz ońısha qoyıp, onı áne sol zatlarǵa itibarsızlıq menen, suhlik etpey qarawǵa úyretiw kerek.
Shańaraqta tejaskorlik hám xtiyotkorlik tárbiyasın tuwrı tashkil etip eskirib qalǵan zatlardı jaqsılap remont etip, jańasın satıp alıw waqtın sozıw hám sol jol menen ata-analar yamasa shańaraqtıń basqa aǵzaları tapqan pulning belgili bólegin tejab qalıw balanı júdá kishi jaslıgınan baslap xojalıǵın jaqsı yuritmoqchi bolǵan kisi ruwzıgerde qaysı zattıń eskira baslanǵanın aldınlaw bayqawı, ruwzıger buyımlarınıń júdá eskirib qalıwına jol qo'ymasligi, olardı waqıtında dúzettirish, bazarda yamasa dúkanda kútilmegende kórip qalǵan zatın satıp olavermay, bálki haqıyqatlıqtan kerek bolǵan zattı satıp alıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Balalarǵa da sol ádetti sińirip barıw kerek.
Bala tek óz xojalıqındaǵı buyımlarinigina ıqtıyat etip qalmay, bálki basqa adamlardıń buyımların ásirese, kópshilik paydalanatuǵın buyımlardı da ıqtıyat etetuǵın bolıwı kerek.
Tejab-tergab jumıs kóriw ádetlerin balada múmkin shekem ertaroq tárbiyalamoq kerek. Ádet shınıǵıw qılıw menen payda boladı. sol jol menen balada buyımlardı tejab-tergab turıw qálewin mudami xoshametlantirib turıw kerek.
Pulni tejab-tergen jumsaw ásirese zárúrli bolıp tabıladı. bunday ǵárejetlerdiń dizimi balanıń jasına hám shańaraqtıń qurbiga qaray túrlishe bolıwı múmkin. Deylik, 10 jasar bala ushın shama menen tómendegishe dizim tuzsa boladı : dápter, kitap satıp alıw, jol kirey, pútkil shańaraq ushın nan, sút, saryog', sabın satıp alıw, onıń ózi hám inisine ruchka alıw… bala úlken bolǵan tárepke, bunday ǵárejetler dizimi talay juwapkershilikliroq hám quramalılaw bóle barıwı kerek.
Shańaraqta ata-analar óz perzentleriniń miynetsevar, puxta hám ıqtıyatlı kisiler bolıp jetiwishlarida ózleri ibrat bolıwları kerek. Bul tárbiya jumısları ushın júdá zárúrli faktorlardan esaplanadi.
Shańaraq byudjeti hám xojalıǵı.
Biziń temanı úyreniwde shańaraq byudjeti hám xojalıǵı, onı joybarlaw, ata-ana, balalar ortasında islerdiń bólistiriliwi hám shańaraqtıń ekonomikalıq deregi jóninde pikir júrgizilip, oqıwshılarda shańaraq byudjetiniń tabısı hám ǵárejeti, shańaraq xojalıǵın basqarıw sıyaqlı túsinikler qáliplestiredi.
Oqıtıwshı sabaqtıń quralǵan bólekınan keyin tómendegi eki taxtanı eki oqıwshına oqıtadı.