Ájiniyaz atındag’ı Nókis mámleketlik pedagogikalıq

Ekonomika.
Pul hám molni kerekli, zárúr zatlarǵa sarplagandan keyin qalǵan puldan bir bólegin kelesi kún ushın saqlaw kerek. sonday etilse, mudami ekonomika etip barılsa, úlken qarjı payda boladı.
Únemlewge, tejewge ádetlengen adamlar saodat hám tınıshlıq menen ómir keshirediler. Tuwrı, jaqsı jayıw, ıshıw, kiyiw kerek, biraq «ko'rpangga qaray ayaq uzat» naqliga ámel etilse, basqalardıń zatlarına minnet gáp etińmeydi, ko'ngil da hotirjam boladı. Qolında bolǵan aqshaǵa, mulka qánaat etpegen adamdıń nafsi dúnya moliga da qánaat etpeydi.


Ísırap.
Ísırap - jónsiz paydasız jumıslarǵa pul hám buyım jumsaw bolıp tabıladı. Qoldaǵı pul hám molni kerekli jaylarǵa jumsaw, jaqsı mekeme ete alıw, ısrapshılıqtan saqlanıw kerek. Maba erisiw ushın toy hám ziyapatlar etip, pul sarp etiw etiwnodonlik bolıp tabıladı. Ísırap nátiyjesinde joqshılıq, keyin hár kimning buyım, mámleketine minnet gáp hám kúnshillik qılıw kelip shıǵadı.
Báyit:
Sen eger ısırap etiwdi tasladıń,
Ul zaman mámleket etagin usladıń.
Oqıwshılardıń áne sol eki taxta jónindegi pikirleri ulıwmalastırılıp, dawam etiledi.
Hár qanday shańaraq belgili bir dáramat esabına jasaydı. Partiya hám húkimetimiz shańaraqlardıń ekonomikalıq quwatın asırıwǵa jaqınnan járdem beriw maqsetinde jıldan jılǵa miynetkeshlerdiń aylıq jumıs haqlarini asırıp atır, pensioner, student, jalǵız ana da mámleket itibarınan shette qalıp atırǵanı joq. Mámleketimiz shańaraqqa ruwxıy, ekonomikalıq tárepten járdem berer eken, shańaraqta keleshek jaratıwshısınıń xarakteri, miynetke munasábeti, etikası, ideologik-materiallıq dárejesi artıwın názerde tutuadi, shańaraqlardı kúndelik ruwzıger ushın zárúr zatlar, turaq-jay menen támiyinlewdi, hayaldıń miynetin jeńillestiriwdi óz aldına wazıypa, etip qóyadı. Bul bolsa ózbek shańaraǵınıń bekkemleniwinde, byudjet hám xojalıǵı rawajlanıwında zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Jas shańaraqlar tek bir-birlerin túsinbew sebepligine emes, bálki ekonomikalıq sharayattı yo'lcha qo'ya almay da ajraladi`ǵan hallar ushraydı.
Sonday shańaraqlar bar, qıyınshılıq menen tabılǵan pulni, ańsatǵana sovuradilar, olar shańaraqtıń ekonomikalıq máseleleri menen júzeki shuǵıllanadılar. Biraq buǵan baylanıslı o'nlab kóredian kóp máseleler bar.
Shańaraq aǵzaları ayına qansha mıynet haqı alıwları anıq, lekin sol pulni qaysı maqsetlerge, qanday sarplayotganlari haqqında anıq esap -kitap joq.
Shańaraq byudjeti - shańaraq aǵzalarınıń aylıq mıynet haqı esabınan toplanıp, dáramat hám ǵárejetler jıyındısı bolıp tabıladı. Al tábiy hám xojalıq ehtijga jumsalǵanınan qalǵan aqshanı nege jumsaw kerek? Turkiston sayaxat ushınma? Kitap satıp alıwgami? Qımbat bahalı kiyimler ushınma? Mashina satıp alıwgami? Bunı shańaraq aǵzaları sheshiwi kerek.
Shańaraqta balalardı jasligidanoq shańaraqtıń ekonomikalıq máselelerdi sheshiwge qosıw birinshiden balanınıń ata-ana aldındaǵı qadrini asıradı, balanıń ózine isenimin kúshaytadı, ekinshiden pul jumsaw mádeniyatına esap -kitapǵa, puxtalıqqa uyretedi. Shańaraq xojalıǵınıń ekonomikalıq máseleleri demokratiyalıq tiykarda, hámme shańaraq aǵzaları qatnasıwında ótetuǵın shańaraqlarda pul-aqsha sebepli jánjeller júz bermeydi, bálki shańaraq aǵzaların shańaraq kollektivine jáne de birlestiredi.
Turaqlı túrde pul yetmay qalıwı, kóplegen shańaraqlarda urıs-keyiske sebep boladı. olar pulni rasamadi menen ǵárejet qılıwdı bilmaydilar. Pulni esap -kitap menen ǵárejet qılıw haqqında oqıwshılarǵa bir tabısıw búydew múmkin:
«Áke balasına chaqa pul berip:
Ózimiz, siyirimizga, tawıqlarimizga jeytuǵın zat geypara zat satıp alınǵan zat et,-dedi.
Balası bazarǵa bardı, oylap -oylap bir zat satıp alınǵan zat etip keldi. Bunnan áke kewilli boldı. Ul ne satıp alǵan edi? »
Qawın.
Oqıtıwshı juwabın anıqlama berb, dawam etdi.
Shańaraq byudjetin, xojalıǵın tuwrı bas qarmaq ushın jıl basında er-hayal bir jıl dawamında etiletuǵın ǵárejetlerdi esaplab shıǵadı. Bul jalpı dáramatqa salıstırǵanda alınadı. Ǵárejetler úsh bólekke ajratıladı.
Hár ayda tákirarlanatuǵın ámeldegi ǵárejetler: azıq-túlik, turar jay haqi, transport, gigienaǵa sarplanatuǵın aqsha.
Anıq esap -kitapsız, shamalıq sarplnadigan (kitap satıp alıwǵa, gazeta-jurnalǵa ) aqsha.
Uzaq múddet saqlanatuǵın buyımlar satıp alıwǵa sarplanatuǵın aqsha.
Jıllıq jalpı dáramattan straxovaniega, shańaraqtıń úlken aǵzaları sarp etiw etetuǵın birpara ǵárejetlerdi shıǵarıp taslaymiz. Ǵárejetti joybarlawdı kúnde bolatuǵın ǵárejetlerdiń anıq muǵdarın belgilewden baslap kerek, sonda odan dáramat uzaq múddet saqlanatuǵın buyımlar satıp alıwǵa ǵárejetlenedi
Kúndelik ǵárejetler shańaraqtıń jalpı dáramatına hám de jasaw usılına qaray belgilenedi. Bunda úy-ruwzıger jumısların basqaradigan áyelge de kóp zat baylanıslı, sonday hayallar bar, hesh qashan awqattı aynimaydi, nonni ısırap etpeydi, hámmeyoq saramjon-sarishta, hesh asıǵıp qalmaydı, ruwzıgerinde mudam hámme zat jetkilikli boladı. basqa bir hayal bunıń ulıwma terissi. Bul bolsa hayaldıń qizligida uyida alǵan tárbiyasına da baylanıslı.
Birpara shańaraqlar házlikti, aǵıl-tegil-shashin dasturxan átirapında qonaq kútiwdi, sıylıq -sálem menen qonaqǵa barıwdı basqalardı sayaxattı, taǵı geyparalardı kitapxanaları ushın kitap jıynawdı sevadilar. Ǵárejet de soǵan qaray boladı.
Ayırım balalar ata-analarininng aylıq dáramatları qansha ekenligin bilmagani ushın birpara qımbat bahalı narcha alıp beriwdi talap etip turıp aladı. aylıq dáramattı bilgende ol bunday etpesdi. Sol sebepli Makarenko balanı shańaraq xojalıǵın júrgiziw jumıslarınan xabarlı etip turıw kerekligini uqtırǵan edi.
Eger shańaraq jaqsı támiyinlengen bolsa, bul haqqında balanıń joralarına maqtanıwına jol qoymaw kerek.
Shańaraq óz mútajliklerin qıyınshılıq menen (belgili bir sebeplerge kóre) qalıp atırǵan bolsa, sonday qılıw kerek, bala basqalarǵa kúnlep qaramasin. Bala miynetsiz keletuǵın dáramattan kóre, qıyınshılıq menen, miynet menen shańaraq turmısı jaqsılanıwınan maqtansin.
Eger shańaraqta pul qarjları tuwrı sarplansa, bul shańaraqtaǵı bala bosiq, puxta, pulning qadrini menentuǵın bolıp ulg'ayadi.
Shunaq shańaraqlar bar, aylıq alıwı menen balalarǵa shıyrınlıklar, oyınshıqlar sıylıq etiledi-yu, keyin krizis halǵa túsip qalıwadı. Bunday shańaraqlar daǵı balalar pul hám buyımlardıń qadriga jetpeydi, barǵan sayın úlken talaplar qo'ya baslaydı. Ata-ana qıyınshılıq menen bolsa -de balanıń xarxashasidan qutilish ushın aytqan zatın alıp beredi. Bunnan balada jaqpasılıq keyipi, ısrapshılıq ádeti, menmenlik payda boladı. ol haqıyqıy jurt grajdani, miynetkeshi bola almaydı.
Bunnan balaǵa umaman sıylıq bermaslik kerek, degen mánis shıqpaydı, sıylıq balaǵa úlken kewillishilik baxsh etedi hám sıylıq kutadi! Puqta oylap etilgen sıylıqtıń tárbiyalıq áhmiyeti úlken boladı.
Balanıń shańaraq xojalıǵı jumıslarında qatnasıwı óziniń artıqsha talapların tiyishga, ısrapshılıqqa qarsı gúreske uyretedi. Bala 8-9 jasqa jetkende ǵárejetlerdi esapqa alǵan halda aldınan pul berip turıw múmkin. Bala buǵan úyrengennen keyin onı úzliksiz támiyinlep turıw zárúr.
Balanıń miyneti yamasa oqıwı hesh qashan pul menen xoshametlentirmew kerek.