Ájiniyaz atındag’ı Nókis mámleketlik pedagogikalıq

3. Oqıwshılardıń puxtalıq sapaların qáliplestiriwde ekonomikalıq tárbiyanıń tutqan ornı.
Ózbekstan 1991 jılı óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizgeninen keyin omirin tawısqan zalım, basqarıw -buyrıqpazlıq, rejeli-bólistiriw sistemasınan waz keship, “ózbek modeli” dep atalǵan óz rawajlanıw jolin tańlap aldı. El basshısımız tárepinen islep shıǵılǵan mámleketti sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw konsepsiyasına tiykarınan, Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskeninen keyin social jóneltirilgen bazar unosabatlariga ótiw, mámleketimizde reformalaw hám modernizaciyalaw boyınsha salmaqlı jumıslar ámelge asırıldı. Usınıń menen birge, social jóneltirilgen bazar ekonomikasına tiykarlanǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleket qurıw hám puqaralıq jámiyetin qáliplestiriw maqsetinde oǵada qiyinshılıqlı, dańqlı rawajlanıw jolı basıp ótildi. «. Ǵárezsiz rawajlaniwimizdiń ótken dáwirinde ámelge asırǵan islerimizdi esap-kitap eter ekenbiz, olardı shın bahalaw hám reformalar programmasına belgili ózgerisler kirgiziw menen birge, birinshi náwbette ertangi kún talaplarınan kelip shıqqan halda, mámleketimizdi reformalaw hám modernizaciyalaw jolındaǵı izbe-iz háreketlerimizni kúsheytiwimiz, olardı jańa, jáne de joqarı basqıshqa kóteriwimiz dárkar - dep aytıp otedi Islam Karimov. Prezidentimiz “Ózbekstan - bazar munasábetlerine ótiwdiń ayriqsha jolı” qollanbasında mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskeninen keyingi dáslepki jıllardaǵı rawajlanıw processlerin analiz etip, Ózbekstanda mámleket qurılısı hám ekonomikanı reformalaw programmasınıń ózegi retinde 5 tiykarǵı principti belgilep berdi. Ilimiy hám ámeliy tárepten puqta islep shıǵılǵan bul programma tekǵana sol dáwirdegi áwlad táǵdiri, bálki keleshek áwladlarımız táǵdirin de oylap dúzilgen bolıp, eski basqarıw princpınan miyraslar bolǵan illetlerdi tezirek saplastırıw, mámleketimizdiń rawajlanǵan, mádeniyatlı mámleketlikler dárejesine shıǵıp alıwın támiyinlewdi názerde tutqan edi. Bul haqıyqattan da Prezidentimiz atı menen tikkeley baylanıslı halda jáhánǵa teńilgan rawajlanıwdıń ózbek modeli edi.
Reformalardıń ózbek modeli bunnan aldın dúnyada jaratılǵan hám ámeldegi bolǵan modellerdiń qandayda-birın tákirarlamagan halda, óz mánisi hám mazmunı tárepinen pútkilley jańa rawajlanıw modeli boldı.
Rawajlanıwdıń ózbek modeli tómendegi bes principke tiykarlanadı :
birinshiden, ekonomikalıq reformalar hesh qashan siyasat artında qalmawı kerek, yaǵnıy ekonomika siyasattan ústin bolıwı kerek. Sonıń menen birge, ishki, sırtqı hám ekonomikalıq munasábetlerdi ideologiyadan holi etiwdi támiyinlew zárúr;
ekinshiden, ótiw dáwirinde mámleket tiykarǵı reformashı bolıwı kerek. Ol reformalardıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilep beriwi, ózgerisler siyasatın islep shıǵıwı jáne onı izbe-izlik menen ámelge asırıwı shárt;
úshinshiden, nızam ústinligine erisiw, nızamlarǵa qatań ámel etiw kerek. Bunıń mánisi mınada, demokratiyalıq jol menen qabıl etilgen jańa Konstitutsiya hám nızamlardı barlıq hesh istisnosiz húrmet etiwi hám olarǵa iyiwmay ámel etiwi kerek;
tórtinshiden, xalıqtıń demografik quramın esapqa alǵan halda kúshli social siyasat ótkeriw kerek. Xalıqtıń salkam 50 payızın 16 jasqa jetpegen balalar quraytuǵın Ózbekstanda bunıń bólek áhmiyeti bar;
besinshiden, bazar ekonomikasına ótiw ekonomikanıń ob'ektiv nızamların itibarǵa alıp, jaqın ótken zaman daǵı “revolyuciyalıq shabıwlar”siz, yaǵnıy evolyutsion jol menen puqta oylap, basqıshpa-basqısh ámelge asırılıwı kerek.
Mámleketimiz ekonomikasın reformalaw hám jurtımızda social jóneltirilgen bazar ekonomikasın qáliplestiriw tiykarında tereń páseńlewden qutılıp, turaqlı rawajlanıw hám xalıq turmıs párawanlıǵına erisiwge qaratılǵan túpkilikli ózgertiwler siyasatınıń strategiyalıq maqsetleri I. A. Karimov tárepinen tómendegishe anıqlama berb berildi:
- ijtimoiy jóneltirilgen bazar ekonomikasın basqıshpa-basqısh qáliplestiriw, qúdiretli hám tınımsız rawajlanıp baratuǵın, kisiler turmısı hám iskerligi ushın zárúr shárt-shárayatlardı támiyinleytuǵın ekonomikalıq sistemanı qurıw ;
- ko'p ukladli ekonomikanı jaratıw, insannıń múlkten juda bolıwına toqtatıw beriw, baslamashılıq hám uqıplılıqtı pútkil sharalar menen rawajlandırıw negizi bolǵan jeke menshiktiń mámleket tárepinen qorǵaw etiliwin támiyinlew;
- korxonalar hám puqaralarǵa keń ekonomikalıq erkinlikler beriw, olardıń xojalıq iskerligine mámlekettiń tikkeley aralasıwınan waz keshiw, ekonomikanı basqarıwdıń basqarıw -buyrıqpazlıq usılların saplastırıw, ekonomikalıq faktorlar hám xoshametlew qurallarından keń paydalanıw ;
ekonomikada materiallıq, tábiy hám miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinleytuǵın tereń strukturalıq ózgerisler qılıw, básekiles ónimler islep shıǵarıw, jáhán ekonomikalıq sistemasına qosılıp barıw ;
- kishilarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriw, olardıń dúnyaǵa kóz qarasın ózgertiw, hár bir kisige óz miynetin jumsaw tarawı hám formaların ǵárezsiz belgilew imkaniyatın beriw1.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında, yaǵnıy social jóneltirilgen bazar ekonomikasına ótiwdiń birinshi basqıshında tómendegi eki wazıypanı bır jola sheshiw maqset etip qoyıldı :
- totalitar sistemanıń salmaqli aqıbetlerin jeńiw, kriziska toqtatıw beriw, ekonomikanı turaqlılastırıw ;
- respublikaning ayriqsha sharayatı hám qásiyetlerin esapqa alǵan halda, bazar munasábetleriniń negizlerin qáliplestiriw;
Usı wazıypalardı sheshiw ushın birinshi basqıshda reformalawdıń tómendegi zárúrli baǵdarları anıqlap alındı hám ámelge asırıldı :
- o'tish procesiniń huqıqıy tiykarların qáliplestiriw, reformalardıń nızamlı -huqıqıy negizin bekkemlew;
- mahalliy sanaat, sawda, xojalıq xizmet kórsetiw kárxanaların, turaq-jay fondini jekelestiriw, awıl xojalıǵı hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarawlarında múlkshiliktiń jańa formaların payda etiw;
- ishlab shıǵarıwdıń tómenlep barıwına toqtatıw beriw, finanslıq jaǵdaydıń turaqlılashuvini támiyinlew.
- bozor munasábetlerine ótiwdiń basqısh
Respublikada bazar munasábetlerine ótiwdiń birinshi basqıshında ekonomika jáne social tarawda júz bergen túpkilikli ózgerisler onıń óz rawajlanıwında keyingi sapa tárepten jańa basqıshqa oǵada baslaw ushın bekkem shárt-sharayat jarattı. Usınıń menen birge, reformalawdıń birinshi basqıshı nátiyjeleri keyingi basqıshdıń strategiyalıq maqsetleri hám baǵdarların anıq belgilep alıw imkaniyatın berdi.
Ekinshi basqıshda ekonomikanı modernizaciyalaw hám reformalawdı jáne de tereńlestiriw, investitsiya iskerligin kúsheytiw, tereń strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw, sonıń negizinde ekonomikalıq ósiwdi támiyinlep, bazar munasábetlerin tolıq engiziw maqset etip qoyıldı. Sol maqsetten kelip shıǵıp, usı basqıshda ámelge asırılıwı kerek bolǵan wazıypalar tómendegi tártipte belgilendi:
- davlat múlkin jekelestiriw salasında baslanǵan jumıstı aqırına jetkiziw;
- ishlab shıǵarıwdıń tómenlewine toqtatıw beriw hám makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew;
- milliy valyuta - so'mni jáne de bekkemlew;
- ekonomikanıń strukturalıq dúzilisin tupten ózgertiw, shiyki zat jetkiziwden tayın ónim óndiriske ótiw.
Ótiw dáwirdiń ekinshi basqıshında xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamların social qorǵawdı kúsheytiw, olarǵa tiyisli járdem kórsetiw boyınsha birinshi basqıshda tutılǵan jol dawam ettirildi.
Prezidentimiz I. A. Karimov óz dóretpelerinde aytıp ótkeni sıyaqlı, usı basqıshda “erkinlestiriw hám reformalardı tereńlestiriw tekǵana ekonomikalıq, bálki de social, da siyasiy wazıypalardı sheshiwdiń tiykarǵı shártidir”. Bul bolsa ekonomika salasında tómendegi wazıypalardı ámelge asırıwdı názerde tutdi:
- ekonomikanıń barlıq tarawdıń hám tarmaqlarında erkinlestiriw procesin izbe-izlik menen ótkeriw hám de ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw;
- xususiylashtirish procesin jáne de tereńlestiriw hám sol tiykarında múlk iyeleri klasın qáliplestiriw;
- mamlakat ekonomikasına shet el qarjın, áwele, tikkeley jóneltirilgen qarjılardı keń qosıw ushın qolay xuquqiy shárt-sharayat, kepillik hám ekonomikalıq faktorlardı jáne de kúsheytiw;
- kichik biznes hám jeke isbilermenliktiń ekonomikalıq rawajlanıwda ústin turatuǵın orın iyelewine erisiw;
mamlakatning kirip potencialın rawajlandırıw hám bekkemlew, ekonomikamızdıń jáhán ekonomikalıq sistemasına keń kólemde integraciyalashuvini támiyinlew;
- ekonomikada mámleketimiz ekonomikalıq ǵárezsizligin jáne de bekkemlewge qaratılǵan strukturalıq ózgerislerdi izbe-iz dawam ettiriw.
Sonday eken, demokratiyalıq jámiyet qurıwdan gózlengen maqset jurtımızda jasaytuǵın barlıq insanlar ushın múnásip turmıs sharayatı jaratıp beriw, rawajlanǵan demokratiyalıq mámleketler sıyaqlı kepillik berilgen joqarı turmıs dárejesi hám de erkinliklerdi támiyinlewden ibarat. Usı iygilikli maqsetti ámelge asırıw ushın baslanǵısh áhmiyet kásip etken, yaǵnıy social bazar ekonomikasın jaratılıwma jóneltirilgen ekonomikalıq reformalarǵa itibar qaratildi.
Ekonomikalıq reformalar bolsa óz ornında jámiyetimizdiń siyasiy, social, ruwxıy hám de mámleket qurılısı tarawları daǵı túpkilikli reformalar menen bekkem, tıǵız baylanıslılikda ámelge asırıp kelinip atır.
Ekonomikalıq tárbiya oqıwshılarda ilimiy dúńyaǵa kózqarastı qáliplestiriwdiń strukturalıq bólegi Ózbekstan Respublikasında bazar munasábetleri qáliplesip atırǵan sharayatta oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilimlerdi beriw hám olarda ekonomikalıq iskerlikti júrgize alıw kónlikpe, ilmiy tájriybelerdi qáliplestiriw ózine has áhmiyetke iye boladı.
Ekonomikalıq -tárbiya oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilimlerdi beriw, olarda ekonomikalıq iskerlik (shańaraq byudjetin formasıantirish, shańaraq ho'jaligini júrgiziw,- ámeldegi materiallıq baylıqlarn; asıraw, kóbeytiw, sawda-satıq munasábetlerin tuwrı shólkemlestiriw hám taǵı basqalardı shólkemlestiriw Kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin qáliplestiriwden ibarat bolıp, social tárbiyanıń zárúrli strukturalıq bólegi esaplanadi.
Ekonomikalıq tárbiya tálim mákemelerinde'yo'lga qóyılıp atırǵan ekonomikalıq bi'lim menen bekkem halda alıp barıladı ekonomikalıq tárbiyanı shólkemlestiriwde shańaraq, tálim shólkemi hám jámiyetshilik ortasındaǵı bekkem sheriklikke tayanish unamlı nátiyjelerdi kepillikleydi.
Ekonomikalıq tárbiyanı shólkemlestiriw processinde tómendegi wazıypalar ámelge asıriladı : oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilim tiykarları (ekonomika, shańaraq ho'jaligini júrgiziw hám basqarıw, islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriw, islep shıǵarıwdı finanslıq támiynlew, kapital, isbilermen, isbilermenlik iskerligi, kishi hám orta biznes, ijara, shártnamalar hám olardı dúziw, bankler, bank operatsiyaları ; byujdetni qáliplestiriw, dáramat, bankrot, reje hám basqalar ) boyınsha tereń bilimler beriw hám olardı jetilistiriw; oqıwshılarda ekonomikalıq ań hám oylaw, atap aytqanda, ámeldegi materiallıq baylıqlarǵa salıstırǵanda oqilbna munasábetti tárbiyalaw ;
olarda arnawlı bir kásiplik yamasa islep shıǵarıw kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin formasıantirish; olardı ekonomikalıq islep shıǵarıw procesine aktiv qosıw ;
oqıwshılarda isbilermenlik fa'oliyatini shólkemlestiriwge salıstırǵanda mútajlik hám uqıptı júzege keltiriw;
olar tárepinen tar sheńberde bolsada isbilermenlik iskerliginiń jolǵa qoyılıwına erisiw.
Ekonomikalıq temalar daǵı sáwbet, tartıs-tartıs, hám de treninglar, islep shıǵarıw aldıńǵıları menen ushırasıwlar, islep shıǵarıw korhonalariga uyushtiriluvchi ekskursiyalar, isbilermenlik yamasa arnawlı bir kásiplik iskerlikti shólkemlestiriw kónlikpelerin qáliplestiriwshi ıskerlik oyınları, oqıwshılardıń islep shıǵarıw boyınsha dóretiwshilik qábiletlerin kórsetiwge múmkinshilik jaratıwshı kórik-tańlawlar, olardıń ekonomikalıq oylawın o'stiruvchi ekonomikalıq baǵdardaǵı konferenciya, seminar hám tartıslardı tashkil
dish ekonomikalıq tárbiya natiyjeliligin támiyinleydi.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimov «Halqimizning jolı - ǵárezsizlik, azatlıq hám túpkilikli reformalar jolıdir» atlı shıǵarmasında tómendegilerdi aytadı : «Bazar munasábetlerine ótiw dáwirinde oqıwshılarǵa ekonomikalıq bilimlerdi, marketing, menejment, biznes salasında biziń ekonomikalıq rivoiianishimizda. bul túsiniklernig mánisi hám roli boyınsha kóbirek bilim beriwimiz maqsetke muwapıqdir», dep aytıp ótken edi.
Ekonomikalıq tarawda ámelge asırılıp atırǵan isiohotlarni nátiyjeli shólkemlestiriw onıń ilimiy tiykarların islep shıǵıwdı talap etedi. Ózbekstan Respublikasında Prezidenti I. A. Karimov dóretpelerinde respublika ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları, faktorları hám de principlerı tolıq kórsetip ótilgen.