Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

3- masala. O’rta Osiyoda diniy-mifologik dunyoqarash asosida siyosiy mafkuralarning shakllanishi.

Qadimgi Misr kabi O’rta Osiyoda ham dastlabki davlatlar vujudga kelganligi haqida qimmatli ma’lumotlar saqlanib qolgan. Eng muhim manbalar bu grek va rim tarixchilari tamonidan yozib qoldirilgan asarlar bo’lib, ularda O’rta Osiyoning qadimgi xalqlari, va ularning turmush tarzi,

urf-odati haqida, shuningdek, dastlabki davlat birlashmalari haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi.
Grek mualliflari tamonidan berilgan ma’lumotlarga ko’ra, bu erda massagetlar saklar, xorazmiylar, daylar va boshqa 20 dan ortiq xalqlar yashagan.
Ulardan massagetlar quyoshga sig’inishgan va unga atab qurbonliklar qilingan.
Qadimgi saklar haqida yozar ekan, grek tarixchisi Efor ular “adolatli ko’chmanchilardan chiqqan, o’lja-boylikka berilmaydilar, bir-birlariga odilona munosabatda bo’ladilar... ular mulk bo’lishiga yo’l qo’ymaydilar, hamma narsaga birgalikda egalik qilishadilar” deydi.
Qadimgi O’rta Osiyo xalqlari dastlabki davlatchiligi haqida xabar bergan grek tarixchilari Geradot, Kvint Kuf, Plutarx, Arrian, Diador va boshqalar bu erda bir qator davlatlar bo’lganligi haqida yozib qoldirishadi. Bular: Xorazm, Baqtriya, Sug’diyona, Marg’iyona, Parkona, Parfiya. Yozma manbalarga ko’ra, O’rta Osiyo xalqlari qadimda skiflar deb atalgan. Yunon muarrixi Toipey Trog O’rta Osiyo xalqlari haqida gapirib, “Qadimiylikda ular misrliklar bilan bahslashardilar, ^1.deb yozadi”.
O’rta Osiyoning qadimgi xalqlari hayoti haqida zardushtiylikning muqaddas manbasi – “Avesto” da ham muhim ma’lumotlar keltiriladi. «Avesto » Turon, Xuroson, Ozorbayjon, Iroq, Eron, Kichik Osiyo xalqlarining miloddan oldingi qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam va odam to’g’risidagi tasavvur, urf-odat va ma’naviy qadriyatlari haqida ma’lumot beruvchi asosiy manba. Miloddan avvalgi XIII asrdan to milodning IV asrigacha bo’lib o’tgan tarixiy voqealarni o’zida aks ettirgani uchun milliy g’oyalarni asrab-avaylash, xalqni jinslashtirish uni ma’naviy yuksaklikka da’vat etish, odamlar o’rtasida mehr-oqibat tuyg’ularni mustahkamlash va milliy an’analarni saqlab qolishda muhim ahamiyat kasb etgan.
Shuningdek “Avesto” qadimgi O’rta Osiyo xalqlarining hayotida muhim o’rin tutgan zardushtiylik –“Mazdayasna” ta’limoti haqida qimmatli manbadir.
“Mozdayasna” ya’ni “Mazda yasna daena” –(Mozdaga sig’inish dini) “mozda” –“yuksak daholi xukmron demakdir”. Bu ta’limot yagona xudolikni targ’ib etuvchi ta’limot sifatida o’sha davrda turli xudolarga sajda qiluvchi qabilalarni yagona yaratuvchi g’oyasi ostida birlashtirishga qaratilganligi bilan qimmatlidir. Zardusht odamlarni Axura Mazdaga sajda qilishga chaqirib, insoniyat tarixida yangi davrni boshlab berdi.
Zardushtiylik ta’limoti odamlar o’rtasida barchaning yagona yaratuvchi tamonidan yaratilganligi, o’zaro tinch-totuv yashash, dunyoning, xayotning qadriga


^{1. «Uzbekiston tarixi va madaniyati ». T. « Ukituvchi ». 1992 y. 23- bet.}
etish kabi ezgu g’oyalarni ilgari suradi. Zardusht dunyo-yorug’lik va zalmat, yaxshilik va yomonlik, hayot va o’lim, yolg’onchilik va rostgo’ylik, vahshiylik va ezgulik kabi qarama-qarshi kuchlardan iborat, ammo bu kurash pirovardida ezgu g’oyalar g’alabasi muqarrar, degan fikrni yoqlab chiqdi. “Avesto”dagi “goh” larda Axura Mazda vahiysi bilan tinch - osoyishta yaratuvchanlikka qaratilgan hayot, oqil va adolatli hukmdor rahnomoligi, ijtimoiy va ma’naviy uyushish g’oyalari tashviq etiladi. Xudolar va yomon ruhlar to’g’risidagi aqida va afsonalar o’rniga kelgan Zardushtiylik ta’limotida butun koinotga ikki podsholik hukmron bo’lib, unga barcha yaxshi, pok va muqaddas narsalar qaraydigan nur podsholigi hamda barcha zararli, yaramas narsalar chiqib turadigan zulmat podsholigiga ajratiladi. Ular o’rtasida er va olam tinimsiz abadiy kurash davom etadi. Axuramazda tarafdorlari hayot chog’larida
bor kuchlari bilan yomon guruhlarga qarshi kurashishlari lozim bo’ladi, ular buning uchun o’lganlaridan so’ng nur xudosi paydo adabiy rohat-farog’atda bo’ladilar. Yomon ruhlardan saqlanishning puxta vositasi fikrlar, so’zlar va ishlar pokligidir.
Olov nur oliy xudosining, Axrimazdaning o’g’li hisoblangan. Shu g’oyaga ko’ra, butun Eron shohligi bo’yicha ko’pda-ko’p mehroblar qo’yilib, ularda muqaddas shamlar doim yonib turgan. Barcha bo’ysundirilgan xalqlarga olovga sig’inish buyurilgan, bu o’lpon to’lash singari majburiyat bo’lgan.
Zardushtra ta’limotida Axuramazdaga sodiq afsonaviy qush-Semrug’ yuqori qadrlanadi. U Eronda Kiryovush va barcha ahmoniylar bayroqlarida mardlik va zafar ramzi sifatida tasvirlangan.
Axuramazda g’alabasi albatta sodir bo’ladi, shundan keyin barcha o’liklar tirilib, dunyo barcha nopok va zararli narsalardan xalos bo’ladigan erda bitta podsholik, bitta xalq, bitta til qaror topadigan va umumiy baxt-saodat, shodlik boshlanadigan mutloq poklik hamda rohat-farog’at zamoni keladi, degan g’oya, mafkura ilgari suriladi.
Zardushtiylik ta’limoti Sharq xalqlari, jumladan, O’rta Osiyo xalqi xayotida muayyan iz qoldirgan. Bu erdagi xalqlarning ma’naviy dunyoqarashida ezgu g’oyalarning shakllanishida o’z davrida muhim g’oyaviy ta’sir kuchiga ega bo’lgan. Mafkuraviy tarbiya vositasi bo’lib xizmat qilgan. “Zardushtiylikning ezgulik va insonparvarlik haqidagi qarashlari mintaqamizga islom dini kirib kelgunga qadar asosiy g’oyalar edi”¹.
Zardushtiylik ta’limoti haqida Xan Dyushening ushbu fikrlarni eslatib o’tishni joiz deb topdik: «Osiyoning barcha farzandlari ichidan G’arb birinchi o’rinda Zardushtni o’ziga ma’naviy ustoz qilib tanladi. Uning g’oyalari Iso Masih ta’limotidan ilgari Yunonistonni boyitgan edi. Zardushtni Platon ham bilar edi. Budda va Konfutsiylarning ovozlari Evropaga etib kelishi uchun ko’p vaqtlar kerak bo’ladi. Shu sababli Zardusht G’arbda qadim Osiyoning donishmandi bo’lib qoldi ».²

1. 
   ^{T. Karim. « Muqaddas « Avesto » izidan », T. « Cho’lpon » 2000 y. 176 – bet.}
   
2. 
   ^{Dunyo dinlari tarixi. t. 2002 y. 41 – bet.}