Shajarayi turk

ABULG‘OZIYNING “SHAJARAYI TURK” ASARIDAGI ETNONIMLAR

Bunda tarixiy voqyealarning afsonalar bilan qorishibketganligini kuzatish mumkin. Chingizxonning tug’ilganidanvafot etganligiga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. 4-bobda O’dagay qoonva uning avlodining hukmronligi haqida so’z yuritiladi. 5-bob Chig’atoyxonavlodining Movarounnahr va Koshg’arda podsholik qilganligi, keyingi bobTuluxon avlodining Eronda hukmronlik qilganligi, 7-bob esa Jo’chixonavlodining Dashti Qipchoqda podsholik qilgani haqidadir. 8-bobJo’chixonning o’g’li Shaybonxon avlodining Movarounnahr, Qrim, Qozoq vaTuronda xon bo’lganligi haqida bayon etilgan. 9-bob Shaybonxon avlodiningXorazmda podsholik qilganligining zikridir. Bu bob asarning engqimmatliqismi bo’lib, aynan mana shu bobda muallif Xiva xonligidaXVI-XVIIasrning ikkinchi yarmidagi siyosiy, ijtimoiy tarixi bayonqilindi. Muallif uni yozar ekan, o’sha davrdagi ijtimoiy muhitni, otasihamda akalari o’rtasidagi toj-taxt uchun olib borilgan kurashni, shuningdeko’zining qochoqlikda yurgan kezlari, urush va mag’lubiyatlarini to’liqyoritishga harakat qiladi.

Yuqorida ta’kidlanganidek, asarning birinchn bobida Odam atodanto mo’g’ul xonigacha bo’lgan tarixiy voqyealar tasviri berilgan.Muallifning bayonida aniq tarixiy voqyealar bayonidan ko’ra afsonalarhikoya qilish ustunlik qiladi. Masalan, «Xudoyi taolo Odamalayhissalomni yaratqaniningzikri» qismi «Qur’on» va boshqa diniy-didaktik kitoblar bayoniga asoslangan. Chunonchi, «Yofasni ba’zilar payg’ambar erdi, teb tururlar va ba’zilar payg’ambar ermas, tebtururlar. Yofas otasining hukmi birlan Judi tog’idai ketib Atil(Itil) va Yoyiq suvinnng yoqosig’a bordi, ikki yuz ellik yil ayda turdi.Taqi vafot tobdi. Sakkiz o’g’li bor erdi. Avlodi bisyor ko’b bo’lib erdi...Yefas o’larinda ulug’ o’g’li Turkni o’rnida o’lturtub, o’zga o’g’lonlarig’aayttikim, Turkni o’zlaringizga podshoh bilib, aning so’zidin chiqmang.Turkka Yofas o’g’loni teb laqab qo’ydilar. Bisyor adablik va oqil kishierdi, otasidin so’ng kup yerlarni yurub ko’rdi. Taqi bir yerni xushlab,anda o’lturdi. Bu kun ul yerlarni Issiqko’l derlar... Kunlardan bir kunovg’a chiqib kiyik o’lturub, kabob qildi. Yeb o’lturub erdi, ilgidin birturg’am et yerga tushdi. Ani olib yedi ersa, og’zig’a bisyor xushmaza keldi,aning uchun ul yer tuzloq erdi. Oshg’a tuz solmoqni ul chiqardi».

Agar bunga o’xshash va undan oldingi «Xudoyi taoloning odam vapayg’ambarlarni yaratgani» haqidagi afsonalar bilan qiyoslab ko’rsak,unda qandaydir haqiqat mavjudligini sezamiz. Bu insonning tuzdanfoydalanishiga doir bir tarixiy haqiqatdir. «Shajarayi turk»daafsonaviy, yarim tarixiy, sof tarixiy voqyealar o’ziga xos tasvirga ega.Birinchi turdagi voqyealar tasvirida jangovar kayfiyat birinchio’ringa ko’tariladi. Sof tarixiy voqyealar tasvirida esa, realistikbayon ustun bo’lib qoladi.

Asarda muallif ko’p urug’larni el deb ataydi. Ayniqsa bir-birlaribilan orasi buzilib ketgan qarindoshlardan uyg’ur elining yuzagakelishi haqidagi afsona diqqatga molikdir.Ana shu uslub, ya’nitarixiy voqyealar bayonida afsona va rivoyatlarnnng qorishiq holdaberilishi to XVIIasr tarixiy voqyealarining bayoniga qadar davometadi. XVIIasr voqyealari bayoniga kelib uslub o’zgaradi, ya’ni tarixiyvoqyealar bayonida afsona va rivoyatlar o’rnini bevosita bo’lib o’tgantarixiy voqyea-hodisalar tasviri egallaydi.

Asarning sakkizinchi-to’qqizinchi boblari aniq voqyea vamateriallarga asoslangan. Endi muallif folklor va tarixiymanbalardan foydalanishdan voz kechib, o’z ko’zi bilan ko’rgan, o’ziishtirok etgan yoxud ota-onalari, aka-ukalari, qarindosh-urug’lari bilanbog’liq sarguzashtlarni bayon qilishga kirishadi. Bunday tarixiyvoqyealardai birn sifatida «Hojimxonshshgzikri» voqyeasini ko’rsatibo’tish mumkin.

«Shajarayi turk»da tarixiy voqyealar bayonida ikki xil yo’nalishniko’rnsh mumkin: birinchisi—urug’ va qabilalar, elu elatlar hayotito’g’risidagi ma’lumotlar, ikkinchisi—tarixiy shaxslarning hayoti vafaoliyatlari bilan bog’liq bo’lgan tarixiy voqyealardir. Elu-elatlargategishli bo’lgan badiiy lavhalarda o’sha elatlarning kundalik yumushlari,turmushi haqida ma’lumotlar berilgan. Masalan, «Qorluq elining zikri»da: «Qorluq eli Mo’g’ulistonda Berk tog’larining ichinda yurt qilibo’lturdilar. Ekin ekarlar erdi va mollari ham bo’lur erdi. Bir yaxshisinipodshoh ko’tarib, ul o’lsa yana birisini, va ko’p ermaslar erdi».

Yana shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, «Shajaran turk» asariningdastlabki sahifalaridagi elatlarning turmushi haqidagi har bir tarixiyvoqyea tasviri o’sha elatlarning turmushini ko’rsatuvchi hikoyalar darajasigako’tarilganligidir. Bunga misol qilib, «Uyg’ur elining zikri», «Naymanelining zikri» «Jaloir elining zikri» va boshqa juda ko’pgina shutaxlitdagi zikrlarni ko’rsatib o’tish mumkin.«Urmanqit» elining zikri»da «Bu elning yurtlari qalin yog’ochningichinda turur.

Urmanqnt ot qo’ydilar. Bularning yurtlari qirg’iz viloyatina yaqin bo’lur...Bulardanboshqa taqi bir Urmanqit otli el bo’lur. Ikkisining bir-birinaxech qarindoshliki bo’lmas. Bu ayta turganimiz o’z oldina bir boshqa elturur. Taqi biri mo’g’ul, nukuz o’g’lonlarindin turur. Urman ichinda ko’po’lturgan uchun onlarg’a ham Urmanqit ot qolib turur»91,-deyilgan bo’lsa,«Tatar elining zikri»da quyidagi tasvirga duch kelamiz:

«Aning oti qadimda va bu vaqtda ham mashhur turur. Qadim yetmish mingevlik erdilar. Ko’p uruq erdilar. Har qaysisi falon elmiz teb ayturlarerdi. Har uruqlari boshqa-boshqa har yerda o’lgururlar.Ammo yaxshilari vako’praki Xitoyga yaqin. Buyurnavur tegin yerda o’ltururlar erdi. Xitoypodshohlarina itoat qilib xizmat qilurlar erdi. Goh-goh Xitoy bilan yovbo’lurlar erdi. Anda Xitoy podshohi lashkarlar yuborib, o’lturtib vachapturtub, taqi o’zig’a boqiturur erdi.Bir necha ko’p ellari Ayqiramurantegan suvningyoqasinda o’ltururlar erdi. Ayqiramuran qirg’iz viloyatiningtushindin o’tkandin so’ng ko’p suvlar anga qo’shulur, taqi ulug’ suv bo’lur.Taqi borib Achi (Amu) tengiziga quyar. Quygan yerinda, tengsiz yoqasinda birulug’ shaharbo’lur. 

1. 
   Maqolada etnonimlar, ya’ni xalq nomlarining nomlanish sabablariva ahamiyati xususida so’z boradi. Bildirilgan fikrlarAbulg’oziy Bahodirxonning “Shajarayi turk” asari asosidadalillanadi.
   

Har bir el, xalq nomining o‘ziga xos ma’nosi, nomlanish sababi bo‘ladi. Etnonimlar tarix taqozosi bilan vujudga kelgan bo‘lib, axborot tashiydi. Ular qadimiy so‘zlar bo‘lgani uchun xalqlarning etnogenezini, turmushtarzi, tili va diniga oid ko‘pgina ma’lumotlarni aniqlash mumkin, shuning uchun ham ularni o‘rganish muhim ilmiy ahamiyatga ega.

O‘zbek xalqi elat bo‘lib, ma’lum tarixiy davrda, ma’lum hududda, mahalliy etnoslar asosida, turli davrlarda kelib qo‘shilgan etnik komponentlarning aralashib borishi natijasida yanada shakllanib, rivojlanib borgan. O‘zbek xalqining ajdodlari ham elat bo‘lib, Movarounnahr, Xorazm hamda ularga tutash hududlarda shakllanib borgan.

O‘zbek urug‘larining o‘ziga xos etimologiyasi mavjud. Ular har bir millat milliy tilining o‘ziga xos xususuiyatlarini ochib beradigan muhim manba hisoblanadi. Quyida ularning ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz (shuni aytish kerakki, etnonimlar etimologiyasi haqida keltirilgan fikrlar turli manbalarga tayanib yozilgan, har qanday etimologiya ham nisbiydir).

Arlot eli (hozirda Olot) – arlot so‘zi “otaning sevar o‘g‘li” ma’nosida talqin etilgan. Arlat bir kishining oti turur. Ani otasi ko‘p sevar edi. Aning uchun Arlat tedilar. Barcha Arlat eli aning nasli turur [1; 40].

Avshar eli – qadimiy urug‘lardan biri bo‘lib, arab geograflari Buxoro yaqinida Avshar degan qishloqni tilga oladilar. Abulg‘oziy Bahodirxon avshar so‘zini “ishini ildam ishlamoqchi” deb izohlaydi.

Baday eli (hozirda Badoy) – Kilgit urug‘iga mansub shaxs naslidan tarqalgan urug‘ nomi.

Bayot eli – “davlatli” degan ma’noni anglatgan.

Do‘rman eli – (hozirda Do‘rmon) mo‘g‘ulchada “to‘rt” degan ma’noni anglatadi.

Kilgit eli – “tilida, nutqida kamchiligi bor kishi” ma’nosini anglatadi. Bu haqda Abulg‘oziy Bahodirxon shunday yozadi: “Kishining tilida kamligi bo‘lsa, turk xalqi bo‘ltak der. Mo‘g‘ul kilgi der. Bu kishining tilining kamligi bor erdi. Aning uchun Kilgit tedilar. Barcha Kilgit eli u kishining nasli turur”[1; 40].

Nayman eli – Naymanlar mo‘g‘ul urug‘i deb hisoblanar edi; olimlar naim so‘zi mo‘g‘ulchada “sakkiz” ma’nosini anglatadi deb aytadilar.

“Bu qadim el turur, boshlari va mollari ko‘p bo‘lur erdi. Yurtlari mo‘g‘ul yurtinda bo‘lur. Qoraqurim tegan yerda va ekinlari bo‘lmas” [1; 36].

Toponimist olim S.Qorayev etnograf N.A.Aristovning nayman so‘zi Sibirdagi Nayma daryosi nomidan olingan degan fikrni bildirgani haqida ma’lumot beradi. So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra naymanlar asli turkiy qabila bo‘lib, sakkizo‘g‘uzlarni mo‘g‘ullar o‘z tiliga moslab nayman deb ataganlar.

Qalmoq eli –   qalmoq so‘zining ma’nosi “chetda qolgan”(islom diniga kirmay qolgan) degan ma’noni biildirgan.

Qaniq eli – bir kishi qaniq-qaniq qilib yuruvchi arava yasadi u va undan tarqalgan elni Qaniqli dedilar.

Qipchoq eli – qadim turk elida“ichi qo‘sh yog‘och”ni qipchoq deb atashgan. (O‘g‘uzxon daraxt ichida tug‘ilgan bolani asrab olib, unga shunday nom berdi. Qipchoq eli shuning naslidan tarqaldi).Keyinchalik bu xalq nomiga ko‘chgan.

Qarluq eli – turkiyda “qorlik, qorliq joy”(tarixiy voqea asosida kelib chiqqan) degan ma’noni anglatadi.“Qorluq eli Mo‘g‘uliston tog‘larining ichinda yurt qilib o‘lturdilar. Qorluqning podshohi Arslonxon tegen erdi”.

Qayin eli – qayi so’zi “mahkam” ma’nosida ishlatilgan. Qayin etnonimi ham shu so’zdan kelib chiqqan.

Qayon eli – bu so‘z “kuchli, tez” degan ma’noni anglatgan va shuning uchun xalq nomi shunday atalgan.

Qirg‘iz eli – O‘g‘uzxonning Qirg‘iz otli bir nabirasi bo‘lgan. Qirg‘iz eli shuning naslidan tarqalgan.

Qirayt eli – qiraytning ma’nosi qoraburan bo‘lib, bir kishining yetti o‘g‘li bor edi. Yettisi ham qora. Ularni xalq kiroytlar deb atashgan, shundan keyin ularning naslini shu nom bilan tarqalgan.  

Qiyot eli –  “Shajarayi turk” asarida yozilishicha, bu so‘z mo‘g‘ulcha “tog‘dan oqqan sel”ma’nosida bo‘lib, qiyon so‘zining ko‘pligidir. Bu fikr V.V.Radlov asarlarida ham uchraydi.

Qo‘nqirat eli – (hozirda Qo‘ng‘irot) “Shajarayi turk” asarida yozilishicha, qayon naslidan bo‘lgan Cho‘rliq mergan degan kishining Qo‘nqirat degan o‘g‘li bo‘lgan va barcha Qo‘nqirat eli uning naslidan tarqalgan.

Qo‘niqqimar eli –“O‘rmavit uruqindin bir kishi bor erdi. Aning uch o‘g‘li bor erdi. Ulug‘iga xalq Qo‘niqqimar ot qo‘ydi. Qo‘niqning ma’nosi ulug‘ temak bo‘lur. Bu vaqtda ham ulug‘ qarg‘ani qo‘niq qarg‘a derlar. Qimarning ma’nosi burun, ul kishining burni bisyor ulug‘ erdi. Aning uchun Qo‘niqqimar laqab qoldi. Barcha qo‘niqqimar uruqib kishining nasli turur” [1; 38].

Turqaq eli – So‘ngaki ma’lum ermas, qaysi turkdin erkani. Ma’nosi saqchi temak turur. Podshohlari o‘zlarini saqlamoq uchun bir necha kishilarni eshiklari oldida navbatchilikka qo‘yishgan. Podshohni qo‘riqlaganlarni turqaqlar deb, keyinchalik xalq nomiga ko‘chgan. 

Uyg‘ur eli –  ma’nosi “yopishg‘ur”. Qoraxonning o‘g‘li O‘g‘uzxon bir elni birlashtirib, shunday atagan.

Xalaj eli – bu so‘z aslida “Qol, och” (tarixiy voqea asosida) shaklida bo‘lib, talaffuzda Qoloch, Xalaj tarzida o‘zgarishlarga uchrab kelgan.

O‘rmanqit eli – “bu elning yurtlari qalin yag‘ochning ichinda turur. Aning uchun O‘rmanqit ot qo‘ydilar” [1; 38].

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak,turkiy xalq uzoq shakllanish va taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Bu taraqqiyot davomida turk ulusi turli xalqlar bilan o‘zaro aloqa o‘rnatib, nafaqat o‘zining, balki o‘sha xalqlarning ham rivojlanishiga katta ta‘sir ko‘rsatgan.

Etnonimlarning etimologiyasi masalasi tilshunos, tarixchi hamda etnograflarning hamkorlikdagi tadqiq obyekti bo‘lgandagina bu borada siljishga erishish mumkin.

 

 

Adabiyotlar:

1. 
        Abulg’oziy. Shajarayi turk. T.: Cho’lpon. 1992, 187 – B.
   
2. 
        Begmatov E. Mustaqillik va toponimiya. O’zbek tili va adabiyoti // 2009, 5-son. 9-12-b.
   
3. 
        Qorayev S. Toponimika. Toshkent, 2006.