F.de Sossyur shunday deydi: “Tovushlar fiziologiyasi ko‘p hollarda fonetika deyiladi.Bu termin ,bizningcha, nomuvofiq ko‘rinadi.Biz buni fonologiya termini bilan almashtiramiz,chunki fonetika azaldan tovushlar evolutsiyasi haqidagi ta’limot bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qolaverishi kerak.Fonetika tarixiy fandir: u voqeliklarni ,o‘zgarishlarni tahlil etadi, zamonda harakat qiladi;fonologiya zamondan tashqaridir, chunki artikulyatsiya mexanizmi doimo o‘ziga o‘zi o‘xshashligicha qolaveradi. ” (Ф де Соссюр .Труды по общему языкознанию.-М., 1977.-С.70.)
1. Talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a’zosi va to‘siqning hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra.
2.Artikulatsiya usuli va to‘siqning qanday hosil bo‘lishiga ko‘ra.
3.Jaranglilik-jarangsizlik belgilariga ko‘ra.
Prof. A. Abduazizovning ta’kidlashicha hozirgi o‘zbek adabiy tili konsonantizmi tarkibida quyidagi birlik oppozitsiyalar bor :
.
Konsonantizm-lot.consonans,consonantis-undosh tovush.Undoshlar tizimi
Vokalizm-lot.vocalis-unlilar tizimi
Tilshunoslikda fonologik oppozitsiyalar tasnifining yana bir necha korinishlari bor. Shulardan biri taniqli fonolog N.S. Trubetskoyga mansubdir. U fonologik oppozitsiyalarni uch asosga ko’ra tasnif qiladi:
Oppozitsiyala-(lot.opposition-qarama-qarshi qo’yish). Ikki yoki undan ortiq bir turdagi til hodisalarini qarama-qarshi qo’yish, qarama-qarshilik holati. Mas., jarangli va jarangsizlar oppozitsiyasi
.
Uchinchi asos oppozitsiya a’zolarining ma’no ajratish kuchiga va shu a’zolarning turli pozitsiyadagi xizmatiga tayanadi
Ikkinchi asos oppozitsiya a’zolari o‘rtasidagi munosabatga tayanadi.
birinchi asos oppozitsiya bilan sistema o’rtasidagi munosabatga ko‘ra belgilanadi.
Tilning fonologik tizimida korrelatsiya hodisasi borligini aniqlagan olimlardan biri (ehtimol, birinchisi) bizning yurtdoshimiz
Abu Ali ibn Sino bo‘lgan. U o‘zining fonetikaga doir bir risolasida «dol» «to» ga qanday munosabatda bo’lsa, «zod» «sin» ga shunday munosabatda bo‘ladi»,— degan edi. Qiyos qiling: «dol» (jarangli «d») — «to» (jarangsiz «t»), «zod» (jarangli «z») — «sin» (jarangsiz «s»). Bunda jarangli va jarangsizlik belgilari asosida d-t, z-s oppozitsiyalari bir korrelatsiyaga uyushayotganligi nazarda tutilganligi shubhasiz.
Korrelyatsiya(lot.correlanto-o‘zaro aloqa, maunosabat).Ikki yoki undan ortiq til (nutq) birligining o‘zaro bog‘liqligi,munasabatdorligi
Ottenka, variant va variatsiya tushunchalari o‘rtasidagi munosabatlar Tilshunoslikda ottenka va variatsiya atamalari bir tushunchani — fonemaning nutqdagi real ko‘rinishlarini ifodalaydi. Ottenka atamasi S.-Peterburg fonologiya maktabiga, variatsiya atamasi Moskva fonologiya maktabiga ko‘proq xosdir. Masalan, «d» ning odam va ozod so‘zlaridagi ikki xil ko‘rinishi (jarangli «d» va jarangsiz «t») bir fonemaning ikkita ottenkasi (S.-Peterburg) yoki ikkita variatsiyasi (Moskva) hisoblanadi.
Variant atamasi tilshunoslikda ikki xil ma’noda qo‘llanmoqda: Moskva maktabi vakillari ishlarida variant bir fonemaning ikki xil pozitsiyadagi ikki xil ko‘rinishi emas, balki ikkita fonemaning kuchsiz pozitsiyada mo`tadillashuvidan yuzaga kelgan bir xil ko‘rinishidir: tub va tup kabi. Bunda «b» va «p» ning so‘z oxirida neytrallashuvi sodir bo‘lgan, natijada bu ikki fonema bitta «p» ko‘rinishiga ega bo‘lgan. Bu ko‘rinish variant deb nomlangan, u «b» va «t» fonemalariga aloqador bo‘lganligi uchun «d» va «t»laming ikkalasi giperfonema («fonemalar guruhi») deb nomlanadi
Fonologik oppozitsiya — differensial belgilar asosida ikki fonemaning bir-biriga qarama-qarshi qo'yilishi (fonologik zidlanish).
Korrelatsiya — bir farqlanish belgisi asosida tarkib topgan ikki va undan ortiq oppozitsiyalar qatori.
Artikulatsiya o‘rni — talaffuzda ishtirok etuvchi asosiy nutq a’zosi yoki shu a’zoning faol ishtirok etayotgan qismi.
Kombinator ottenka - fonemaning so‘z tarkibidagi tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko‘rinishi.
Jaranglilik-jarangsizlik belgilariga asoslangan oppozitsiyalar — undosh tovushlarning jaranglilik va jarangsizlik belgilari asosida zidlanish hosil qilishi.
Lablanish va lablanmaslik oppozitsiyasi — unli fonemalarning lablar ishtirokiga ko‘ra zidlanishi.
Tilning uch darajali ko‘tarilishi — unli fonemalarning hosil bo‘lishida tilning tanglay tomon ko‘tarilish darajasi: quyi ko‘tarilish, o'rta ko‘tarilish, yuqori ko'tarilish kabi.
Gradual oppozitsiya – pog’onali zidlanish
Variatsiya – fonema ottenkasining Moskva fonologlari maktabida qabul qilingan nomi.
Fonema ottenkalari – fonemalarning talaffuzdagi real ko’rinishi.
Pozitsion ottenka – fonemaning so’z yoki bo’g’indagi pozitsiya talabiga moslashgan ko’rinishi.
ADABIYOTLAR:
1.Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Darslik.1-nashri-T.: Talqin,2005-271 b
2.A.Abduazizov . O’zbek tilining fonologiyasi va morfonologiyasi - Toshkent-1992.-222 b
3.Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili-T.:Universitet,2006-462 b.
