Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

2- masala. Dastlabki davlatlar, siyosiy-mafkuraviy qarashlar va ilk mafkuralarning sharqda vujudga keltirishning ob’ektiv sabablari.

Insoniyat tsvilizatsiyaning ilk o’choqlari qadimgi Sharq mamlakatlari hisoblanadi. Sharq xalqlarining dastlabki davlatchiligi zaminida eng avvalo shaharsozlik madaniyati yotadi. Qadimgi shahar-davlatlarning tashkil topishida o’troq aholining dehqonchilik va hunarmandchilik xo’jaligi asosiy iqtisodiy omil bo’lib, ular dastlab atrof aholi maskanlarining xo’jalik markazi, o’z-o’zini idora etuvchi tabaqalashgan jamoalarning itimoiy boshqaruv markazi, ya’ni ilk davlati bo’lgan.

Qadimgi shahar-davlatlarning vujudga kelishi tarixiy taraqqiyot jarayoni bo’lib, ularning vujudga kelishida muayyan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy omillar ta’sir ko’rsatgan. Aholining ma’lum qismi muayyan hududda zich yashashi, iqtisodiy hayotda yuz bergan tub o’zgarishlar, ijtimoiy hayotda tabaqalanishning ro’y berishi, qulay shart-sharoit, ya’ni unumdor tuproq, suv va boshqa geografik omillar hamda hosildor sug’orma dehqonchilik va uni ta’minlovchi agrotexnika bazasi. Shu omillarning dialektik yaxlitligida tarixiy sharoit pishib etilgandagina qadimgi shaharlar va ular negizida shahar-davlatlar paydo bo’ladi.
Qadimgi Misrda vujudga kelgan quldorlik tuzimi bu erdagi ibtidoiy tuzumning emirilishiga olib keldi. Zodogonlar mavqeining ortib borishi qullar va dehqonlar ustidan hukumronlikning kuchaytirdi. Boshliqlar o’z qabiladoshlarining to’laqonli hukmdori bo’lib qoldilar va endi barcha ishlarni o’zlari hal etdilar.
Eramizdan avvalgi IV ming yillik Misrda dastlabki davlatlar paydo bo’ladi. Bu davlatlarning hukmdorlari qo’shinga, soqchilarga, nazoratchilarga ega edi. Misrda dastlab qirqqa yaqin davlatlar bo’lgan. O’zaro urushlar tufayli eramizdan avvalgi 3000 yil ilgari Misrda Nil ostonalaridan tartib to O’rta dengizgacha bo’lgan hududni birlashtirgan yagona Misr davlati vujudga keldi. «Mamlakatda hokimiyat yagona fir’avn qo’lida bo’lgan. Fir’avn cheklanmagan hokimiyatga ega edi. Fir’avn o’z o’g’liga nasihat qilib shunday yozgan edi: “Kambag’allarga ishonma: kambag’allar eng xavfli dushmanlardir: podsho zodogonlar bilan mashhurdir, shuning uchun ayonlarning, jangchilarning obro’yini ko’tar, ularni mol-mulk, er va chorva mollari bilan siyla»¹.
Qadimgi Misrda kishilarning mafkuraviy qarashlari diniy-afsonaviy ko’rinishda bo’lgan. Miloddan avvalgi XXV-XXIV asrlarda yozilgan “Murdalar kitobi”da kohinlar fir’avnlarning ilohiyligi to’g’risida ta’limotlar yaratganlari, aholini Quyosh xudosi Ra farzandlari sanalmish fir’avnlarga qat’iy itoat etishga chorlaganlari atroflicha yoritiladi.
Kohinlar fir’avnlar shaxsini ulug’lab, ilohiylashtirish orqali xalqni sabr-toqat va itoatgo’ylikka chaqirganlar. Shuningdek, ular narigi dunyo va xudolar haqidagi g’oyalari bilan odamlar diqqat-e’tiborini tortgan. Kohinlar o’zlarining diniy - afsonaviy g’oyalari bilan xalqqa ko’proq ta’sir o’tkazishga intilganlar: “Xudolar itoatgo’y odamlarni yoqtiradi, itoatsiz kishilarni qahr-g’azabga oladi. Kimki firavnning buyruqlarini bajarmasa, xudoning amri bilan qurg’oqchilik sodir bo’ladi, ya’ni xudolar g’azablanadi, vabo tarqalib, urushlar boshlanadi”, der edi kohinlar.
Shaxsi ilohiylashtirilgan fir’avnlar esa humronligini saqlash va mutahkamlashga ko’maklashgan kohinlarga o’z navbatida etarlicha iltifotlar ko’rsatgan, albatta.
Fir’avn, kohin va zodagonlar mehnatkash xalq ustidan o’rnatilgan hukumronlik siyosati, itoatkorlikka asoslangan mafkurasi bilan qanchalik xalq dunyoqarashiga ta’sir ko’rsatishga intilmasinlar, aslida mavjud voqealik bunday ideallashgan tasavvurlardan ancha yiroq edi. Shuning uchun ham quyi tabaqalarning aslzodalarga qarshi kurashi mudom davom etib keldi.
“Ipuserning mulohazalari” asarida aynan shunday kurashlardan biri 1750 yilda sodir bo’lganligi, sud palatalari xalq tamonidan vayron qilinganligi, xalqning ommaviy qo’zg’oloni haqida hikoya qilinadi.
Qadimgi Misrda davlat va jamiyat haqida fikrlar, siyosiy-mafkuraviy qarashlar mukammal shakllangan ta’limot darajasiga ko’tarilmagan bo’lsa-da kishilarning ijtimoiy ruhiyatida muayan qarashlar, urf-odatlar sifatida amal qilgan.


^{1. F. P. Karovkin. « Kadimgidunyo tarixi ». T. 1989 y. 47 – bet.}