Jahon siyosiy-mafkuraviy ta’limotlar fanining ob’ekti, perdmeti, maqsad va vazifalari. Reja

4- masala. Xan sulolasida konfutsiylik mafkurasi. Dao sektalarining mistikasi, buddaviylik ravnaki.
Eramizdan avvalgi II avrdan eramizning II asriga kadar Xitoyda Xan sulolasi xukumronlik kilgan. Xan sulolasidan chikkan podsholar boskinchilik yurishlari olib borib, xitoy uchun doimo xavf solib turgan kuchmanchi xun kabilalariga kattik zarba berdi. Xan podsholari davrida Xitoyning xududi ancha kengaydi va katta xitoy davlati vujudga keldi.
Xan sulolasi davrida davlat mafkurasi kuldorlik tuzumi manfaatlarini ximoya kilishdan iborat bulgan. Natijada, kuldorlar zulmiga Karshi mamlakatda tez – tez kuzgalonlar bulib turgan. Ozodlik va ijtimoiy tenglik goyalari kullar kuzgalonlarining bosh goyasi xisoblangan. Xitoy yilnomalarida « kullar maьdan konlarining boshligini uldirdilar, kurol - yaroglarni bosib oldilar » yoki « amaldorlarga xujum kildilar, kullarni ugirlab ketdilar, omborlarni taladilar» degan suzlarni uchratishimiz mumkin.
Aka – uka Chjanlar boshchiligida amalga oshirilgan « kizil boshlilar » va « sarik rumollilar » kuzgalonlari mamlakatda mavjud cheksiz istibdodga asoslangan kuldorlik tuzumiga Karshi ozodlik kurashi, erkinlik mafkurasi edi.
Mamlakatda sodir bulayotgan tartibsizliklar asosiy sababi Xit oy jamiyatidagi ijtimoiy tengsizlik edi. Insonning inson ustidan xukumronlikka intilishi axolii urtasida uzaro keskinlikni kuchaytirib yuborgan.
Asrlar davomida yashab kelayotgan Konfuyiylik taьlimotining itoatga chorlovchi goyalari Xitoy jamiyatidagi ijtimoiy tengsizlik muommolari oldida ojiz edi. Konfuyiylik taьlimotiga kura, inson takdirini « osmon » belgilaydi va odamlarning « najib » xamda « past » kishilarga bulinishini uzgartirib bulmaydi. Kichik kattaga, pastda euruvchi yukorida turuvchiga suzsiz itoat kilmogi lozim.
Konfuyiylik taьlimoti pastdagi odamlarni yukoridagi odamlarga suzsiz buysunishini targib etish Bilan Xitoy jamiyatidagi ijtimoiy tengsizlik xolatini takdir xukmi Bilan boglab tushuntirishga intiladi. Shu urinda axlokiy taьlimot sifatida Konfutsiylik « osmon » ning irodasiga Karshi chikmoklikni taьkiklaydi. Taьlimotning ilgari surayotgan bu goyasidan maksad - xalkni mavjud tartib – koidalarni xurmat kilish ruxida tarbiyalashdir. Odamlar Xitoy jamiyatidagi mavjud ijtimoiy axlok meyorlari, koidalarga , anьanaviy marosimlarga amal kilishi, uzining jamiyatdagi darajasiga karab ish tutmokliklari zarur, deb xisoblaydi Konfutsiylik.
Konfutsiy uz taьlimotida « Osmon « farzandi podshoning xam axlokiy fazilatlariga tuxtalib utadi va u odil podshox deb xalka yomonlik istamaydigan kishini tasavvur etadi. Uni « Olijanob er» kiyofasida kuradi. Uning fikricha, « olijanob er « tukkiz narsa xakida uylashi kerak. Bular : ravshan kurmoklik, anik eshitmoklik, odob Bilan muomula kilmoklik, samimiy suzlashmoklik, extiyotkorlik ila xarakatda bulmoklik,kaxru gazab okibatini yodda tutmoklik, odillikni unutmaslik xamda imkoniyat tugilganda foyda olmoklik.¹
Shuningdek , agar xukumdor chavondoz bulsa, amaldorlar va konunlar yugan va jilov, fukorolar esa otdir. Otni engil boshkarmok uchun uni puxta yuganlamok va jilovni tugri boshkarmok lozimdir².
Demak, Konfutsiylik yukori tabaka vkili xukumdor oldiga xam maьlum talablar kuyadi. Jamiyatda osoyishtalik va tarakkiyot fakat pastdagilarning itoatkorligigagina emas, yukoridagilarning faoliyatiga xam boglik ekan.
Konfutsiylik taьlimoti Xan sulolasi davrida yagona taьlimot sifatida mamlakatda tinchlik, osoyishtalik urnatish goyalarini ilgari surdi. Yukori tabaka vakillari Bilan pastdagilar urtasida uzaro kelishuvchilikni maьkul kuradi. Unga kura, xitoylik uz otasini, amaldorni, samoning erdagi farzandi bulgan podshoxni xurmat – izzat kilishi shart. Okillik va insonparvarlik fakat aslzodalarga xos fazilat, oddiy xalk esa bunday fazilatlardan yirokdir. Konfutsiylik taьlimoti markazida irsorparvarlik goyalari yotsa-da , uz karashlari Bilan bu taьlimot mulkdorlar xukuьronligini, aristokratlar manfaatini
ximoya etadi , mazlum xalk kungliga esa uz goyalari orkali tasalli

1,2. Xakikat manzaralari 96 mumtoz faylasuf. T. 2007 y. 35 – bet.

berishga urinadi.
Konfutsiy fikricha , insonning jamiyatdagi urnini uning ijtimoiy kelib chikishi yoki kaysi tabakaga mansubligi emas, inson axlokiy fazilatlari belgilaydi. Irson kachon uzining yuksak fazilatlariga ega bulgandagina kamolatga etadi. Jamiyatda bunday insonlarning kupligi esa mamlakat tarkkiyotini belgilaydi.
Konfutsiyning yuksak axlok goyalariga asoslangan mafkurasi albatta uz davrida xitoy tarakkiyotiga xizmat kildi. Xitoy jamiyatidagi ijtimoiy tengsizlik xolati muommolarini echaolmasa – da, xalkni mavjud tartiblar ostida ushlab turish vositasi bulib xizmat kildi. Shuning uchun xam Ushbu taьlimot uzok asrlar davomida Xitoyning yagona mafkurasi sifatida yashab keldi. Shuningdek, Konfutsiylik umumjaxon mafkuraviy karashlarini boyitishga xam xizmat kildi.
Konfutsiylik taьlimoti goyalaridan oziklangan Xitoy jamiyati uzok asrlar davomida shakllandai va earakkiy etdi. Ushbu taьlimot Xitoyning axlokiy meorlari sifatida xalk tamonidan urganildi va boyitildi. Xan sulolasi va undan keyingi xitoy xukumdorlari bu taьlimotni uzlarining davlat dasturi sifatida kabul kildilar, ammo xama vakt xam unga tulik amal kilavermaganlar.
Xitoyning kadimgi davr mafkuralari tarixini Yana bir taьlimot daosizm karashlari egallaydi. Bu taьlimot xakida avvalgi mavzularimizda etarlicha maьlumot berib utganmiz. Xan sulolasi davrida konfutsiylik mafkurasi Bilan birga daosizm taьlimoti xam amal kilgan. Ushbu taьlimot tarafdorlari uz zamonasidagi turli siyosiy chikishlar, kuzgalonalrga Karshi bulganlar. Ular jamiyatda sodir buladigan urushlarni korlaydi. Mafkura goyalarga kura, «kishilar jamiyatda ruy berayotgan adolatsizlik, konunbuzarlik . zulm va adovatlarga befark karab takdirga ean berib yashashlari kerak » . ¹ Dao osmon, tabiat , jamiyat konunlarini belgilaydi. U – yuksak ezgulik va tabiiy adolat timsoli. Uning uchun xamma teng va barobardir.
Daoga amal kilgan donishmand xukumdor mamlakatni odamlar tamonidan yaratilgan konunlar Bilan emas, tabiiy konunlar orkali boshkarishi kerak.
Daosizm taьlimoti insonlar tamonidan yaratilgan madaniyat va tarakkiyot yutuklaridan voz kechish goyasini ilgari surganligi uchun jamiyatda ijtimoiy passivlik kayfiyatini keltirib chikarardi. Shuning uchun bu taьlimot Xitoy xayotida konfutsiylik taьlimoti kabi uzok asrlar yashab kolaolmadi. Daosizm taьlimotida shuningdek, dunyoviy goyalardan kura kuprok diniy – mistik goyalar kuprok edi. Diniy - mistik goyalari orkali daosizm odamlarning xayotini takdir xukmiga tashlab kuyardi, odamlarda xayot kiyinchiliklari oldida buyin egishga undardiki , natijada ularda ijtimoiy faollik ^{komusiy lugat, T. « Shark », 2004 y. 216 – bet.}
chikarar edi.


^{1. Falsafa komusiy lugat, T. « Shark », 2004 y. 216 – bet.}