Iqtisodiy talimot doc

15.3. V.Paretoning umumiy iqtisodiy muvozanat konsepsiyasi

Vilfredo Pareto (1848-1923) iqtisodiy ta'limotning neoklassik yo`nalishini davom ettirgan yirik italyan vakili hisoblanadi, u marjinal- izmning "Lozanna maktabi" ana'nalariga sodiq edi. Bu olimni iqtisodiyot bilan birga siyosat va sotsiologiya sohalari ham qiziqtirgan, bu uning yozgan asarlaridan ma'lum. Paretoning asosiy asarlari: ikki jildli "Siyosiy iqtisod kursi" (1898), "Siyosiy iqtisod ta'limoti" (1906) va "Umumiy sotsi- ologiya bo`yicha risola" (1916).

Paretoning iqtisodiy tadqiqotlarida L.Valras, O.Kurno, F.Edtuort va boshqa olimlarning g`oyalari ta'siri katta bo`lgan. 1892 yil L.Valras Lozanna universitetidagi kafedra mudirligini V.Paretoga topshiradi va shu dargohda yuqorida ko`rsatilgan asarlar yaratildi. V.Pareto V.Valras kabi umumiy iqtisodiy muvozanat muammolari tadqiqotiga katta ahamiyat berdi, bunda marjinalizmning iqtisodiy tahlil g`ochlariga amal qilinadi. Shu bilan birga Pareto iqtisodiyotda muvozanatning shart-sharoitlari va omillarini
o`rganishda sifat jihatidan yangi prinsiplarni ilgari surib, neoklassik iqtiso- diy g`oyalarni yangi "ikkinchi to`lqini"ni boshlab berdi. Bular quyidagi- larda namoyon bo`ladi.
V.Pareto funksional yondashuv asosida almashuvning birdan bir sababi naflik (ehtiyoj) degan qoidadan voz kechib, iqtisodiy tizimni bu- tunligicha izohlashga o`tdi, bunda talab (iste'mol) va taklif iqtisodiyotda muvozanat elementlari sifatida qaraladi. Shu bilan birga, "sof" iqtisodiy nazariyaga asoslanib, daromadlar tengsizligi ularni sinflar o`rtasida taqsim- lash bilan bog`liqligini inkor etadi.
L.Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat modelida shu muvo- zanatga erishuvning mezoni naflikning maksimumi (uni hisoblash mumkin emas) deb hisoblangan bo`lsa, Paretoda bu mezon boshqasiga, ya'ni konk- ret individning afzal ko`rish nisbati o`lchovi bahosiga almashtiriladi.
Deyarli qirq yildan so`ng (1959) V.V.Leontyev bu muammoni dol- zarbligi pasaymayotganligi tufayli, bu soXada uchta pozitsiya 1954 y. e'lon qilingan bo`lib, unda iste'molchilarning tovarlarni tanlashda o`zini qanday
302
tutishini kuzatish orqali obyektiv informatsiya manbayi naflik funksiyasi shaklida bo`ladi, ularning ko`p sonli turli darajalarini solishtirish real prot- sedura (ish tartibi) dir.
M.Blauk fikricha, agar naflikni miqdoriy o`lchash imkoni bo`lmasa, eski eng yuqori naflik nazariyasidan voz kechish zaruratini sezi- ladi va aniqlangan afzallik metodiga to`la o`tish kerak.
Pareto tadqiqot maqsadida "befarilik egri chiziqlari"dan foy- dalanibma'lum ne'mat, miqdori, xuddi shuningdek boshqa barcha resusrlar miqdoriga bog`liq ravishda iste'molchining qaysi ne'matini tanlash masal- asini ko`rib chiqadi. Tovarlar nafligi summasi turli kombinatsiyalarda bo`ladi va bir kombinatsiyaning boshqasidan ustunligini belgilash kerak. Natijada olimning uch o`lchovli diagrammalari paydo bo`ldi, bu dia- gramma asos (o`n) larida iste'molchi qo`lida bu yoki boshqa ne'matlarning turlicha miqdori ko`rsatiladi.
Pareto naflikning an'anaviy miqdoriy o`lchashg usullaridan voz ke- chib, "ijtimoiy maksimal naflik" tushunchasini izohlab beradi, bu tushun- cha hozirgi davrda "Pareto optimumi" deb nomlanadi. Bu tushuncha shun- day o`zgarishlarga baho berish uchun foydalaniladiki, unda barchaning farovonligi yo yaxshilanadi, yoki bozorning biror odam o`z ahvolini boshqa odamning ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi.
Bu tovar va resurslarining eng yaxshi taqsimotini xakarterlaydi. Keyinchalik umumiy bozor muvozanati bozorning Pareto optimal holati ekanligi isbotlab berildi. Xo`sh, bu nima degani? Bu bozor ishtirokchilarin- ing hammasi o`z foydasi uchun intilib, o`zaro manfaat va foydalar muvo- zanatiga erishishidir. Bunda sumlar qoniqish (umumiy foydalilik) funksi- yasi o`z maksimumiga yetadi. Boshqacha qilib aytganda, A.Smit to- monidan ilgari surilgan mashhur "ko`rinmas qo`l" to`g`risidagi g`oyalar amaliyoti isbotlab berilgan.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Lozanna universiteti professori L.Valras kapitalistik iqtisodiyotning "umumiy iqtisodiy muvozanati" mod- elini qurdi. Bu yo`nalish Valras ishining davomchisi, italyan olimi Vilfredo Pareto (1848-1923) tomonidan keng rivojlantirildi. U "eng yuqori naf" nazariyasini hal etish, iste'mol ne'matlarining nafi (foydaliligi)ni hisoblash uchun harakat qildi va matematik usullardan keng foydalandi. Pareto o`z tahlili asosiga daromad miqdori va tovarlar bahosini qo`ydi.
Iste'mol ne'matlari to`plami turlicha bo`lishi tabiiy. Shu sababli, Pareto "ideal muvozanat" sxemasini oladi, bunda avtomatik ravishda paydo bo`ladigan "xususiy muvozanat" har bir iste'molchining optimal tanlovidan vujudga keladi. Bu usul bilan Pareto "eng yuqori naf" nazariyasini boshi
303
berk ko`chadan olib chiqa olmadi, lekin uning "afzal ko`rish" va "loqaydlik egri chiziqlari" nazariyasidan ekonometrik tadqiqotlarda foydalanib kelinmoqda. U Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat nazariyasini takomillashtirishga harakat qildi. U ustozidan farqli ravishda ishlab chiqarish funksiyasining mahsulot chiqarish hajmiga bog`liqligi koeffitsientining o`zgarishi mumkinligini tan olgan. "Pareto optimum"ida aholi daromadlarining taqsimlanish giperbolasining tenglamasi beriladi (1897).
Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne'matlar to`plami afzalligi konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U o`yin nazariyasiga asoslanib, individuumning maksimum yutuqqa intilishi sharoitidan kelib chiqib, iste'molchining o`zini tutish modelini ishlab chiqdi. Bunda ne'matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik talabni qondirish mezonlari bilan bog`lab o`rganiladi.
L.Volras farqli V.Pareto modelida faqat erkin raqobat iqtisodiyotigina tahlil etilmaydi, turli tipdagi monopol bozorlag ham qarab chiqiladi, bu tadqiqotlar XX asrning o`rtalaridagina alohida tadqiqot predmetiga aylandi. Ular tahlilning yangi ikki boshqa yo`nalishi bilan birlashib ketdi: 1) bozor mexanizmi nazariyasi; 2) firma va uy xo`jaligi faoliyati tahlili.

XULOSA

X1X asrning 70-yillaridan boshlab iqtisodiy ta'limotlarda prinsipial yangi yo`nalish - marjinalizm g`oyalari ustundir, avalgi klassik maktab vakillarining fikrlari keskin tanqidga uchradi, chunki amaliy iqtisodiyotda o`zgarishlar ro`y berdi. XX asrning boshlarida esa neoklassik (ya'ni yangi klassik) g`oyalari shakllana boshladi, bu marjinalizm g`oyalari rivojining 2-bosqichi deb qaralishi mumkin. "Siyosiy iqtisod" dan ancha farq qiluvchi "Ekonomiks" tushunchasi kiritiladi va iqtisodiyotga yondoshuv keskin o`zgardi.

Neoklassik yo`nalishning asosiy mafkurachisi A.Marshall hisoblanadi, u "Ekonomiks" iborasini birinchi bo`lib muomalaga kiritdi. Iqtisodiyot faning asosiy vazifasini "insoniyatning normal hayot faoliyati to`g`risidagi ta'limot" deb baholaydi.
Klassik maktabning prinsipial g`oyalari himoya qilinadi (erkin baho, raqobat, davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi va b.), ammo unga marjinalistik qoidalar qo`llaniladi. qimmat va baho shakllanishi nihoyatda original ravishda ko`rsatib berilgan, "qaychi tig`i" effekti muhimdir. Talab
304
va taklif chiziqlarining kesishgan joyida baho aniqlanishi, "Marshall xochi" nihoyatda katta ahamiyatga ega va hozir bu qoida doimo qo`llaniladi.
"Iste'mol ortiqchaligi", mo`tadil baho, talabning elastikligi, "reprizentativ firma" to`g`risidagi g`oyalar fundamental ahamiyatga ega.
Amerikalik J.B.Klarkning qarashlarida fanning asosiy predmeti "jamiyatning barcha daromadlarini turli shakldagi daromadlarga ajratishdan iborat" deb qaraladi.
Fanni statika va dinamikaga ajratadi, "eng yuqori (chegaraviy) mehnat unumdorligi qonuni"ni kiritadi.
Italiyalik V.Pareto iqtisodiyotda umumiy muvozanat muammolar tadqiqotiga e'tibor beradi. Matematik apparatdan unumli foydalanib, "befarqlik egri chizig`i" ni yaratdi.