İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

Ilim obrazı- bul ilim haqqındaǵı bilim formaları (ideyaları, túsinikleri, modelleri, t.b.) onda ilimniń mánisi social-mádeniy kontekstegi hár túrli sociallıq subektler ushın ilimniń mánisin ashıp beredi.Ilimniń házirgi obrazı, genetika házirgi zaman biologiyasınıń eń kerekli tarawı hám onı anıqlaw ushın dáslep ulıwma ilim degen ne ekenligin anıqlaw kerek. 2019-2020-jıllarda ilim obrazı koncepciyası túrlerin qarap shıǵamız.
Ilim insan iskerliginiń bir túri , ulıwma adamzatlıq mádeniyattıń kerekli sostav bólegi. Informaciyanı jıynaw hám qayta islew, shamalaw túri sıpatında insan iskerliginiń tiykarǵı qásiyetlerinen biri dep esaplaw múmkin.
Ilim birinshiden, tábiyat álemin tanıwǵa biliwge qaratılǵan bolsa da, óziniń rawajlanıwınıń basınan baslap ol ózin adamzatqa payda keltiriw ushın idealǵa aylandırdı, sonlıqtan tábiyattı basqarıwǵa hám ómir súriwge sapasın jaqsılawǵa hámme wakıt umtılǵan. Eski kitpalar jazılǵan waqıtqa kelip adam, tábiyat haqqında belgili bilimge iye bolıp, tanıs ámelde payda bolıp, civilizaciya ushın júdá úlken aqıbetlerge alıp keldi. Hasıldı kóbeytiw, jerdi toldırıw hám iyelik etiw, teńiz balıqları, aspan kúshleri hám jer júzinde jer bawırlawshı hár qanday haywanǵa iyelik etiw.Gumansız, birinshiden keleshekte demografiyalıq jarılıw haqqında kórsetpeler bar. Jáne bir nárse yakudiy xristian dástúrlerinde adamnıń rolin tastıyıqlaydı ol tábiyattıń húkimdarı bolıwı kerek.
Plutarxtıń jazıwınsha, áyyemgi grek spartasında nızam shıǵarıwshı Likurg arnawlı keńesler dúzilgen bolıp, olar spartalıq ideyalarǵak sáykes erli-zayıplılardıń balalalı bolıwın támiyinlgen.
XVII ásirde anglichan filosofı F. Bekon óziniń belgili «Bilim kúsh» degen sózinde, ilimiy bilimler texnikalıq jetiskenlikler menen qollap-quwatlanıp, adamnıń rawajlanıw jolına alıp barıwshı qúdiretli kúshke aylanıwı múmkin degen pikir bildirgen.
Rawajlanıw, Bekonnıń pikirine kóre, insannıń tábiyat ústinen basqarıw haqqındaǵı Injil buyrıǵın orınlaw dárejesi menen ólshenedi. Házirgi izertlewshiler Bekonnıń ilimdegi rawajlanıw rolin sál asırıp jibergen menen eksperimentlik metod penen rawajlanıw koncepciyası haqqındaǵı pikirler Korollıq jámiyet1662-jılı dúzilgen) aǵzalarına qattı tásir etti. Bekonnıń ideyaları ilimiy revalyuciya dep atalatuǵın tiykar qurdı hám ilimdegi filosofiyalıq túsiniwdiń áhmiyetiniń quramlı bólegi boldı.
Búgingi kúnde ilimiy ideyalardı texnikalıq tárepten qollaw jámiyettiń tiykarǵı kúshine aylandı. Tempramentke qarap, adamlar kóbinshe zamanagóy ilimge salıstırǵanda qarama-qarsı keri kóz-qaraslarlardı jiyi aytadı yaki olar ilimdi qabıllaydı hám onı belgili bir din sıpatında qabıl etedi yamasa qorqıw menen biykarlaydı.
Rodjers hám Xammershteyin oynınında óz ellerin modernizaciyalawǵa sheshim qabıl etikken Siam karolı hám men, kóplegen baslamalar «ilimiy bolǵanlıqtan ǵana qollap quwatlaymız hám anglichan hayal Annanıń ilimiy emes degen usınısın sın kóz-qaras penen qaraymız.
Reklama beriwshiler kóbinshe óz maǵlıwmatların ilimiy jaqsı hám tań qaldıratuǵın pikirlew dástúrlernie muwapıq ráwishte maqtaydı. Geybir ilimler menen ǵayratkerler scientist dep atalatuǵın pikir baǵdarın qollap quwatlaydı
Ilim hámme nárseni orılay aladı hám insaniyattı qızıqtırǵan barlıq sorawlarǵa juwap bere aladı. Olar hátte emociyalar menen sulıwlıq fomulaların taba aladı, kompyuterlik baǵdarlamalardı qollana otırıp, kórkem shıǵarma oqıydı, kún sáwlesiniń sulıwlıǵın neyronlarda elektr toqıǵınıń arnawlı cikili menen túsindiredi hám t.b. Olardı óz erikligi menen beriń hám olar ózine tán etikalıq tańlaw usılı arqalı xalıqtıń kóbeyiwin qadaǵalaydı.
Kategoriya bul tek kóp sanıl insan iskerliginiń biri sıpatında belgiliKóplegen ilim sınshıları ilimniń óz shegarası bar dep aytadı, biraq joqarıda keltirilgen diagramanı qollana otırıp, hár is hárekettiń óz shegi bolsa da , olardıń hesh qaysısında sheklewler joq ekenin kórsetiwge boladı.
Biziń átirapımızda álemniń nızamlıqların sıpatlawga, izertlewge hám túsiniwge múmkinshiligimizdiń shegi joq, atap aytqanda ilim usı menen shuǵıllanadı.Biz hámme waqıt gózzallıqtıń jańa formaların jaratatuǵın ónerdiń shegarası bar dep aytpaymız. Bul eki aymaq bir-biri menen tıǵız baylansılı. Bul eki aymaq bir-biri menen tıǵız baylanısılı. Iskusstvo ilim tarawınan ilham alıw, jańa ashılıwlar hám dúnyanıń jańa túsinigine itibar qaratıw múmkin; usı menen birge, ilim tarawı kóp nárselerdi óner dep ataw múmkin, mısalı gózzallıq sezim hám jańa ideyalardıń ashılıwı menen baylanıslı túsinik.
Bul eki sfrea tap bir nárseni quraydı, bul Leonardo Da Vinchidiń adam denesiniń qurılısın qalay izertlegeni, al Sezan hám ipressionistleri súwretindegi jaqtılıq hám keńisliktiń tábiyatın qalay izertlegenin kóriwge boladı.Biraq qollanıw tarawında eki túrli iskerlik túrleri bar, olardı paydalanıw tarawları bar. Iskerliktiń birde-bir túri basqasın almastıra almaydı. Ónerde ilim de adamnıń kúndelikli ómirin bayıtadı, biraq onı esh qashan almastıra almaydı.
Kúnniń batıwın kórgende, muzıka tıńlaǵanda yamasa basqa adamǵa degen súyispenshilikti sezgende, eger biz barlıq kitaplardı okıp, usı sezimlerge arnalǵan barlıq súwretlerdi kóretuǵın bolsaq ta, mánisinde ne bolıp atırǵanın túsinsekte biz kúnniń batıwına, muzıka tıńlawǵa yamasa súyiwge degen ıqlasımızda joq etpeymiz.
Házirgi zaman ilimi, mısalı, qurallar hám maqsetler haqqında máseleler sıyaqlı tiykarǵı máselelerge qızıǵıwshılıqtı tanıtpaydı. Onıń ekstremalı instrumetalizmi tábiyattı basqarıwǵa hám baǵdarlawǵa degen umtılısta kórnis tabadı.
Kóbinshe bunday kiritikalar nızamlı bolıp shıǵadı, hesh bolmaǵanda, izertlew baǵdarlamasında tabısqa ersiw ushın hár qanday jol menen hárket etip atırǵan jeke izertlewshiler haqqında aytatuǵın bolsaq. Olar arasında kniversitetlerde hám ilimiy izertlew institutlarında jumıs isleytuǵın salıstırmalı túrde az alımlar bar, biraq bul jerde tiykarǵı izertlewler alıp barıladı hám tábiyattı jaqsı túsiniwge járdem beretuǵın ashılıwlar payda boladı.
Ilimniń determenistlik obrazı- Determenizm ilimiy oylaw tásili retinde uzaq wakıt dawamında sınǵa ushıradı. Bilitmniń jeke tarawları nda abstrakt sın onı anaǵúrlım jetistirilgen kóz-qaraslar menen almastırıwǵa múmkinshilik bermeydi. Alternativlerdi anıq islep shıǵıw kerek. Bul halda, onıń ázziligine hám qarama-qarsılıqları menen determennistilik obrazdı almastırıw múmkin emes. Ilimiy izertlewdi biykarlaw emes. Determinizm oylawdıń ulıwma mánisi emes. Onıń apzalıqları bar hám mtiyisli basqıshta absolyut zárúr. Biraq kemshilikler sháriyat ózgergende anıq boladı. Biz usınday bir lahza kelgenin ilimde deteremenizmdi túbinen almastırıw zárúrligin kórsetiwge hárket etemiz.
Ilimiy zertewde determenistlik obrazdı ilimler áhmiyeti kóz-qarasınan anıqlaw ushın onı qanday specifikalıq halatdan rawajlanıw processinde ilimler hám ilimiy biliwdi (sana). Múmkin ajıratpaqshı imkaniyatı bolǵan basqıshları rawajlanıw ilimler hám táriyiplemek shártleri, óz tárepleri menen ámelge asırıladı.
Ilimniń determenistlik obrazın qáliplestiriw jaǵdaylarına sáykes keletuǵın jámiyetler hám mádeniyatlar túrleri tez rawajlandı. Ishki sistemanıń biri retinde olar házirgi zamandaǵı ilimdi aldı. Mısalı, mádeniyattıń evropalıq túri jatadı.
Industriallıq turmıs saltı keńeyip barǵan sayın determenistlik ilim tez rawajlanbaqta. Házirgi qalalıq tiptegi daǵdarıs determenistilik ilimniń kirizsinde kórinedi. Súwretlerde anaǵurlım nátiyjeli tezirek alamastırıw ushın onıń aǵımınıń ayırmashılıǵın anıq belgilew áhmiyetli.
Global dinamika kóz qarasınan ilim determenistlik obrazın analizlew júdá qızıqlı. XIV – XV Batıs Evropa Qıtay sıyaqlı bir qatar mádeniyatlarda ilimniń rawajlanıwı dárejesi shama menen birdey edi. Sodan keiyn bir jaǵdayda jıldam progress baslandı, ekinshi jaǵdayda turǵınlıq boldı.Kórinip turıptı, bunday parıqtı anıqlaytuǵın faktor bolǵanılıǵı anıq. Biziń pikirimizshe, bul sebepler sana hám sanaat revalyuciyasınıń qáliplesiwi jatadı, bul tek mulik edi. Olar tek Evropanıń mulkine aylangan qala sana hám sanaat revalyuciyasınıń qaliplesiwinde jatadı.
Olar determenistlik ilimniń tiykarı boldı. Dáslepki dáwirdegi / áyyemgi hám orta ásirlik dáwirdegi / XVI – XVII ásirlerden baslap ilim rawajlanıwınıń sezilerli dárejede ózgeris boldı.
Ilimniń determenistlik obrazı daǵdarsın baqlaw áhmiyetli. Bul industirialtlıq civilizaciyasınıń global daǵdarısı hám túp jańa túrdegi strukturalar qáliplestiriw menen baylanıslı.
Determenistlik ilimdi bastan aqırına analizlew jańa obrazdı qáliplestiriw ushın úlken áhmiyetke iye. Onday jaǵdayda, zamangóy daǵdarıs kóp jıllar dawam etiwi múmkin hám shamalaw súwretine ótiwi qıyın sháriyatlarda ámelge asırıladı.
Ilimniń obrazınıń global dinamikası ilim mashqalaların sheshiwde qatań tariyxıy kóz qaratı talap etiledi. Klassik filosofiyanıń hám epistemologiyalıq mashqalası hám usı poziciyalardan qarap shıǵıw kerek.²
3.. İlim rawajlanıwınıń basqıshları
Ilim ózgemeytuǵın nárse emes, rawajlanıp kiyatırǵan tariyxıy qubılıs bolǵanlıqtan, ilim tariyxın baqıshpa-baskısh bóliw mashqalasın anıqlaydı, yaǵnıy , onıń rawajlanıwınıń sapalı ayırıqsha basqıshların (evalyuciyalıq) bóliw payda boladı. Ilimlerdi dáwirlestiriw olardı gorizontal ráwishte rawajlanıw yaǵnıy waqıt oǵı boylap anıq birinen keyin biri belgili bir tariyxıy dáwirlerdi alıp qarawǵa boladı ( dáwir, fazalar, dáwirler) túrinde formalastırıw.
Ilim bul belgili bir tariyxıy qubılıs, onıń rawajlanıwında bir qatar sapalı dáwirler ótedi. Soraw haqqında dáwirlerge bóqiw tariyxıy ilimiy hám onıń ólshemleri usı kúnge shekem bolıp tabıladı pikir alsıwlar belesendi túrde analizlenip V.S. Stёpin tárepinen islep shıǵılǵan tábiyiy ilimler tariyxı,eń aldı menen fizikanıń materialları tiykarında tayarlanǵan hám bizde barǵan sayın tańlatatın tásirlerdiń bir tómendegishe boladı.
Ilimniń aldında ilimiy elementlerdiń (alǵı shártleri) payda bolǵan aldın ala klassikalıq dáwir boladı. Bul Uzaq Shıǵısta , Greciyada hám Rimde, sonday-aq Orta ásirlerde XVI-XVII ásirlerge shekemgi bilimniń baslanıwın bildiredi. Tap usı dáwir kóbinshe shınlıqtı sistemalastırıp izertlew retinde tábiyiy ilimniń hám ulıwma ilimniń baslanıwınıń bórtigi esapalanadı. Grek ilimi praktikalıq máseleler menen az baylanısqan oy juwırtıwǵa tiykarlangán izertlewdi ańlatadı ( teoriya sóziniń ózi grek tilinen awdarǵanda aqılǵa salıw, oy juwırtıw degen mánske iye). Ilimiy nátiyjelerdi praktikalıq qollanıwǵa baǵdarlawdıń ózi biymánilik retinde alıp qaraladı hám onday ilimniń ózi statusqa iye boladı.³ Mısalı, Greklerdegi sezimtallı biliwdiń isenimlilik teması eń kúshli talqılanatuǵın temalardıń biri bolǵan. Bul talqılaw dál sezimlerdiń qalpallıǵın kórsetiwshi baqlaw bolǵan edi. Greklerdegi eń belgili mısal: sarı awırıw nawqasları ushın paldıń ashshı mazası hám suwda predmetlerdiń sınıwı. Bul mısallar qaysı zatlar haqıyqat hám olar bizler ushın qanday kóriniste bolsa sheklew kerekligi tuwrısında esletedi. Biraq, egerde sezimler aldamshı hám qarma-qarsı bolsa qanday nárseler ekenligin qalayınsha bilemiz? Juwap: bizde salamat insan yaki nawqas sarı awırıw tárepinen ǵárezli ózgermeytuǵın ideyalar aralıq unamlı múnásibetler ornatılıwına uqıplı aqıl bar. Kóbirek bul jerde kóriniwshi mısal retinde Parmenida filosofiyası bolıp, az emes onıń haqıyqıy bar ekenligi biziń tájiriybemiz benen qarama-qarsılıqqa kirisedi. Ol ańsatlıq penen illyuzor tájiriybede berilgen tınıshlıqtı járiyalaydı, al logika járdeminde ornatılǵan tınıshlıq bolsa – haqıyqat esaplanadı.
Ilim ajırlamas qubılıs sıpatında zamanagóy dáwirde filosofiyadan ajıralıw nátiyjesinde payda boladı hám óz rawajlanıwınıń úsh tiykarǵı basqıshların ótedi: klassik, klassikalıq emes, post-klassikalıq (zamanagóy). Usı basqıshlardıń hár birinde tiyisli ilimiy izertlewlerde ideyalar, normaları hám usılları islep shıǵıladı, belgili pikirlew usılı, ózine tán koncepciya apparatı hám basqalar qáliplestiriledi.
Dál usı tendenciya Greciyada birinshi tolıq filosofiyalıq sistemanıń avtorı – Demokritte baqlanıwı múmkin. Biz aprior hám aposterior bilimlerdiń qatań salıstırıwların anıqlaymız: sezimlerimiz bizge almalar qızıl hám jasıl, qurıshlı hám shiyrin bolatuǵınlıǵın, muzday hám jıllı, ılǵal hám qurǵaq zatlar bar ekenligin aytadı. Biraq bulardın barlıǵı zatlardıń ózi tábiyatqa tiyisli emesligin, olar tiykarǵı dáslepki atomlar hám boslıqlardıń túrli kombinaciyalarınan kelip shıǵatuǵın tásirlerdiń mazmunı bolıp tabıladı. Atom hám, boslıqta empirikalıq tárizinde biliw múmkin emes-olar Demokritda spekulyativ sananıń jemisleri, oylanılǵan konstrukciyalar. Demokritta dál usı boslıq hám atomlar fizikalıq (hám psixikalıq) álem tiykarında jayǵastırıladı.
Usı waqıtta Demokrit jalańash intellektual konstrukciya sezimler qabıllawına solayınsha tiykarlanǵan. Onıń shıǵarmaları fragmentleriniń birinde bılayınsha jazılǵan, aqıl qalayınsha sezimler menen báslesedi hám aqırǵıları juwap beredi: «Jarlı intellekt, bizden ózińniń dálillerińdi jıynap alıwıńıa qaramastan sen bizlerdi jeńemen dep oylaysań. Seniń jeńisin – bul seniń sátsizligin».
Óziniń kosmologiyası hám fizikasın qurıwǵa háreket etken filosoflar, kóbirek empirikalıq tájiriybege isengen halda, kimlerdiń modelleri nesi menendur oy juwırtıwǵa tiykarlanılǵan bolsa da, nadurısıraq modellerdi jarattı. Mısalı, domalaq Jer «Oraylıq jarıq» átirapında aylanatuǵın pifagorshılar modeli. intellektual meditaciyalar menen háwesker pifagorshılar, Jerdi domalaq kórinisli tegis dep eleslegen Demokritke qaraǵanda haqıyqatında jaqın boldı, al pifagorshılar qurılısı oǵan júdá jasalma konstrukciyaday bolıp kórindi. Áyyemgi ilimde empirikalıq hám teoriyalıq komponentler bahası biziń dáwirimiz ilimniń jaǵdayına tikkeley ǵárezli bolıp tabıladı. X1X ásirde ilimdegi pátli alǵa órlewshilik dál tájiriybe retinde qaralǵan, sonlıqtanda «filosofiyalıq spekulyaciyalar» abroy emes edi. Degen menen, XX ásirge kelip, teoriyalıq fizika birinshi planǵa shıǵıp basladı. Fizikalıq-teoriyalıq, qaǵıydaǵa kóre, Álemniń gózzalıǵı hám ápiwayılıǵanı isenim menen jasaydı. Greklerge kelsek, teoriyalıq fizika grekshe klassika dáwirinde hesh qashan keyingi dáwirdegidey tájiriybeden alısta bolǵan. Platon boyınsha zatlardıń dúzilisi⁴.
Platon óziniń fizikalıq koncepciyasın «Timey» dialogında rawajlandıradı. Platon atomist bolmaǵan hám Diogen Laertskiydiń dálillewine qaraǵanda, Demokrit filosofiyasın onday dárejege deyin maqullamadı, onda onıń kitaplarınıń barlıǵın jaǵıp jiberiw niyeti bar edi. Platon sezimler tájriybesindegi fizikalıq álemde emes, tek ǵana ideyalar múnásibetinde biliw múmkinligi sebebinen platonizmniń bazalıq metodologiyalıq dáslepki shárti bolıp, kóbinese fizikke qaraǵanda logik sıpatında shıǵıp sóylegen. Biraq Platon óziniń táliymatında Empedokl filosofiyası hám pifagorlı mektepler elesletiwleri menen atomistlarǵa jaqın parazların birlestirdi.
Platon matematikalıq jaqınlıqqa tiykarlanǵan zatlar dúzilisindegi «geometriyalıq teoriyası»n rawajlandırdı. Platonnıń tiykarǵı sorawı: bir jaǵdaydan basqasına ótetuǵınlıǵı sebepli bar bolǵan zatlardı biliw qalayınsha múmkinshiligi bar? Platon ushın zatlar elementleri substanciya bolıp emes, al ózgeriwsheń belgiler, atributlar bolıp esaplanadı. Barlıq zatlar ózgerisleri tiykarında ózgermeytuǵın substrat retindegi birinshi materiya jatadı. Jalın, suw, hawa hám t.b. – bular onıń ózi turatuǵınlardan emes, birinshi materiya modusları yamasa onıń akcidenciyaları bolıp esaplanadı. Biraq birinshi materiya óziniń háreketlerinde zatlardı bir-birinen ajıratıp, sortlaydı. Bunday elementlerdiń tártiplestiriliwi sáykesliktiń matematikalıq qatnasıqları bolǵan proporciyalar nızamlıqları tárepinen basqarıladı. Platon naturfilosoflardıń «kóriniw logika»sınan pifagorizmge tiykarlanǵan «mazmunlar logika»sına toqtaydı.
Platon ayrıqsha elementlerdi deneler dep esaplaǵanlıǵı sebepli, ol matematikaǵa emes, olardıń geometriyalıq túsiniklerine dıqqat awdaradı. Demek, ústi – bul úshmúyesh, al sızıq - kesimi. Stixiyalardıń elementarlı denelik qurılısı ushın materialǵa iye bolıw ushın fundamental úshmúyeshlerdiń túrlerin ornatıw zárúr. Olar ekew: 1) tuwrı múyeshli teń tárepli; 2) tuwrı múyeshli teń tárepli emes, biraq tek ǵana kóbirek kvadratlı katettıń kishi kvadrattan úsh ese kóp (eger usınday úshmúyeshliden jáne ekewin qossaq, biz teń tárepli úshmúyesh payda etemiz).
Aristotel fizikası
Aristotel tábiyat haqqındaǵı sistematikalıq ilimdi – fizikanı dóretti hám birinshi bolıp fizikanıń oraylıq túsinigi – háreketti ilimiy jaqtan anıqlawǵa háreket etti. Tábiyattı úyreniwdegi pifagorshılar hám Platon usılları matematikalıq qatnasıqlardı biliwge baǵdarlanǵan, antik matematikanı biliwdiń predmeti ibarat bolǵan, kórip turǵanımızday háreket hám ózgeristi esapqa almaydı. Atap aytqanda, yaǵnıy antikalıq matematika tek ǵana statikalıq baylanıslar hám múnásibetlerdi úyrendi, bul jaǵdaylar Aristoteldiń fizika matematika bazasında dúzilgen ilim bola almaydı, yaki fizika tábiyat haqqında ilim bolıp, al tábiyat ushın ózgerisler, háreketler tán bolatuǵınlıǵı haqqında sheshimge keldi.
Aristotel múmkinshilikten haqıyqatlıqqa, potenciya (bir hárekettiń jasırın túrde bolıwı hám onıń júzege shıǵıw múmkinshiligi)dan energiyaǵa ótiwi sıyaqlı háreketin anıqlaydı. Anıqlawǵa múmkinshilik beretuǵın háreketler shegine
jaylastırıladı, normallastırılǵan bul eki «noqat» sonlıqtan Aristotel ushın háreket bolıp tabıladı. Háreketler hámme waqıt ne den-nelerge shekem baradı. Biraq Aristotel usı sebepke baylanıslı háreketleniwshi deneni abstrakciyalaw jaǵdayında emes. Materiallıq noqatlar háreketleri, yaǵnıy háreketlenip atırǵan substanciyalarǵa áhmiyetsiz háreketleriniń analizi Aristotelge salıstırǵanda Jańa dáwir fizikleriniń jetiskenlikleri boldı. Aristotelde háreket hámme waqıt predikat bolıp qaladı hám hesh qashan óz betinshe subekt bolmaydı.
Aristotel hárekettiń altı tipin bólip ayırdı: payda bolıw, joq etiw, úlkeytiw, azayıw, ózgeriw hám aralasıw. Aristetldiń pikiri boyınsha hárekettiń birinshi tipi aralasıw shıǵadı, al basqa barlıq tipler arasında sońǵı hám kútá tolıq aralasıwdı aspan gúmbezi boylap Quyashtıń aylanbalı háreketi dep esaplawǵa boladı. Tiykar sıpatında úzliksizlik haqqında dálilge alıp keledi: Tek ǵana aralasıw - birinshi bolǵanlıǵı sebepli úzliksiz háreket bolıwı múmkin.
Aralasıw «háreketlenip atırǵanlar» (substanciya), «qay jerde háreketlenip atır» (keńislik xarakteristikalar) hám «qashan háreketlenedi» (waqtınsha xarakteristikalar) arqalı anıqlanadı. Solay eken, keńislik hám waqıt haqqındaǵı aristotellik túsinikler menen shuǵıllanıw zárúr.
Aristotelge shekem waqıttı anıqlawǵa háreket qılǵanlardı aspan sharındaǵı aylanbalı háreket penen baylanıstırdı. Aristotel, degen menen bularǵa qosılmaydı: ol aytadı, mısalı waqıt aylanıs penen baylanısqan, biraq onıń ózi aylandırıwshı emes. Waqıt, haqıyqatında da hámme waqıt qandayda bir háreketleri menen sáwlelenedi hám ol shınında da háreketsiz emes. «Biz hesh qanday háreketti sezbesek, onda waqıttı da sezbeymiz» - deydi Aristotel. Bir sapar birewin, basqa sapar basqasın, al olar arasındaǵı olardan da kútá jaqsı bir nárseni túsine otırıp, háreketlerdi sheklegen paytımızda waqıttı bilip alamız. Biraq waqıttı háreket penen teńlestiriwge bolmaydı, óytkeni waqıtta hám háreketleniwge, hám tınıshlanıwǵa boladı. Waqıt, aqırǵısı san menen baylanıslı bolǵanlıqtan háreket penen baylanısqan. Aristotel, «sanlar, eki túrli áhmiyetke iye: biz bir táreptegi sanalǵandı san dep, al basqa tárepten sanalgandı bolsa – neni esaplawımızǵa baylanıslı ataymız»- deydi. Aristotel pikiri boyınsha waqıt, birinshi mánistegi san, yaǵnıy sanaw járdemi menen emes, dál sol sanalıwshı san esaplanadı. Waqıt, Aristotel tárepinen usılayınsha ótip ketken hám keyingi háreket sanları sıpatında anıqlanadı. Eger waqıt – háreketler sanı bolsa, ol jaǵdayda biz sanlar járdeminde anaw yamasa mınaw úlkenlikti ólsheymiz, onda háreket waqıt penen ólshenetuǵın boladı. Biraq aristotelli waqıt ondaǵı bar bolǵan substanciyalarǵa itibarsız emes. Waqıt, Stagirit pikirinshe, joq etiliwge sebep bolıp tabıladı. Waqıt zattıń bar bolıwındaǵı, onıń háreketi hám tınıshlıǵınıń ólshemi hám bul ólshem hár bir zatta ayrıqsha. Waqıt hár bir tirishilikke onıń múddetin ólsheydi; sonlıqtan ol óziniń mazmunına ábden «kewilsiz» emes. Hámmesinen kóre waqıttıń bunday aristotellik túsinigi 16-17 ásir-lerdegi evropalı klassikalıq tábiyattanıwda islep shıǵarılǵan sol abstrakt anıqlamadan parıq qıladı.
Keńislikke kelsek, Aristotel, onı hám pifagorshılardan da, hám Demokrittan da ajıratıp turatuǵın boslıqqa jol qoymadı. Aristotel «kenon» túsiniginiń ornına (bos keńislik), «topos» (orın) sózinen paydalanadı. Aristotel boslıqtıń bolıw itimalına qarsı jeke fizikalıq argumentlerin aytıp ótedi. Ol «eger boslıq bar bolǵandamedi, onda hárekettiń da bolıwı múmkin bolmas edi» (Demokrit atomistikasına qarama-karsı pikiri) – degen edi. Boslıqta parıq joq, ol kewilsiz, sonlıqtanda boslıqtaǵı denede ol yaki bul tárepke háreketleniwge hesh qanday tiykar joq. Usı princip boyınsha Aristotelden basqa, ayırım antikalıq fizikler Jerdiń qozǵalmaytuǵınlıǵın tiykarlap berdi: ol boslıqta qandayda bir qáliptegidey hám biyparwa qorshawdaǵıday tınıshlanadı.
Zatlar dúzilisiniń Aristotellik teoriyaları
Aristotel zatlar dúzilisiniń sapalı teoriyasın rawajlandırdı hám usı tiykarda ol barlıq aldıńǵı pikirlerdi hám ayrıqsha túrde Platonnıń muǵdarlı pikirlerin kritikaladı. Bul kritikada 3-shi kitaptaǵı 1-shi bap «Aspan haqqında» traktat arnalǵan. Aristotel bul jerde dúnyanı, onıń dúzilisin hám denelerdiń payda bolıwın kórip shıǵadı. Álem ústi denesi máńgi, al dúnya denesi – payda boladı hám qıyraladı. Aristotel bul jerde denelerdiń payda bolıw mexanikasına tórt pikirdi ajırattı: eleatlar, Gesiod hám qádimgi fizikler, Geraklit, Platon. Platon mánziline qaray eń birinshi kritikalıq pikir – bul onıń «matematikalıq shınlıq kópshilik punktlerine» teoriyalarına muwapıq emesligi tuwrısındaǵı kórsetpesi edi. Bul qanday shınlıqlar edi?
Birinshiden, Aristotel pikirinshe, bólinbeytuǵın elementlerden bóliniwshi obektlerdi payda etiwge bolmaydı. Aristotel «Fizika»da uzınlıqtıń bólinbeytuǵın elementleri joq ekenligin kórsetti. Aristotel matematikalıq obektler kontinual, yaǵnıy úzliksiz hám máńgi bóliniwshi ekenligin kórsetip ótti. Bul Aristoteldiń Platon ushın óziniń kritikasın dúziwine tiykarǵı ıqtiyar beriwinen ibarat. «Denelerdiń barlıq quramı bóliniwshi bolıp tabıladı» - deydi Aristotel óziniń «Aspan haqqında»ǵı ilimiy shıǵarmasında. Qásiyetler bóliniwsheńligi bólinbeytuǵın elementlerge dus keledi: bóliwshi bólinbewshige atribut bolıwı múmkin emes, sonlıqtan platonsha teoriya denelerdiń qásiyeti hám sapasın túsindirir bere almaydı.
Aristotel bóliniwdiń úsh tipin ajıratadı: haqıyqatında bóliniw, túr boyınsha bóliniw (túrge qarap tuwıstıń bóliniwi: mısalı, reń óziniń tiykarǵı elementar túrler sıyaqlı, tuwıs aq hám qaraǵa bólingendey) hám sáykeslik boyınsha bóliniw (Aristotel pikirinshe denelerdiń barlıq qásiyetleri hám sapaları usılay bólinedi). Eń aqırǵısına tolıǵıraq toqtap ótsek arzıydı. Deneniń qálegen qásiyetin, mısalı salmaqtı alayıq. Eger biz deneni bólsek, onda onıń salmaǵıda bólinedi. Eger dene salmaqqa iye bolsa, onda onıń barlıq quramlı elementleri de salmaqqa iye bolıw tiyis. Aristotel makrodárejedegi denelerdiń sapası hám qásiyetleri arasındaǵı (bul jerde: qubılıslar dárejesindegi, túsindiriliwshi dáreje) hám deneler baslaması yamasa elementleri menen, yaǵnıy mikrodárejede (túsindiriliwshi dáreje, barlıq dárejesi) úziliwlerdi qabıl qıla almaydı. Aristotelshe pikirler logikası tómendegishe: tirishiliktiń elementar dárejesi hádiyseler dárejesine uqsaslıǵı boyınsha qáliplesedi. Usılayınsha, Aristotel eger olardıń fizikalıq álem negizinde bolmasa, zatlarda jańa qásiyetler hám sapalar júzege keliwine jol qoymaydı.