İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

«Aspan haqqında» traktatı
Bul shıǵarmadaǵı rawajlanıp atırǵan teoriyalarǵa muwapıq, elementler belgili mexanikalıq háreketler menen birigedi. Kosmoslıq hárekettegi elementler hám tipler aralıq korrelyaciya birinshi bolıp Platon tárepinen kiritilgen, biraq onıń bul stixiyalar zatlardıń geometriyalıq teoriyalarınan kelip shıǵadı. Aristotelshe teoriya háreketti zatlardıń strukturası menen baylanıstırmaydı.
Aristotel awır hám jeńil qásiyetlerdi tiykarǵı kosmoslıq qásiyetler dep esaplaydı. Yaǵnıy birinshi planda zatlardıń háreketi hám wazıypaları, sapası hám olarǵa Platonda bolǵanınday san hám figuralar emes, al sáykes potenciyalar hám kúshler kózge túsedi. Aristotel awır hám jeńildi hárekettiń belgili tipleri menen baylanıstırıw ańsat bolǵanlıqtan bul qásiyetlerdi ajıratdı. Awır hám jeńil olardıń kosmoslıq jıljımalılıq baslarında dúnya ózine tán bolǵan zatlarınıń ishten kórip shıǵılıwı múmkin.
Aristotel bul qásiyetlerdiń absolyut hám salıstırmalı pikirin ayıradı. Awır hám jeńil absolyut pikirdiń anıqlanıwı kosmoslıq keńisliktiń tiykarǵı strukturasınıń kontekstinde berilgen. Aristotel ushın kosmos – bul absolyut periferiya hám absolyut oraydıń tayarlıǵı menen kóriletuǵın struktura, konkret hár qıylı keńislik. Bul struktura – oray/periferiya – metafizikalıq esaplawlar menen tiykarlanadı: barlıq kosmoslıq deneler, Aristotel boyınsha háreketler hám processlerdiń shegi bolıw tiyis. Aristotel mánisine qaraǵanda dúnya dúzilisindegi fundamental roliniń qarama-qarsılıqlarına xatlanıwshı tradiciyalı ramkalar ushın shıqpaydı. Usı qarama-qarsılıqlar principi kosmoslıq hám háreketler retinde de shektiń áhmiyetin bildiredi. Kosmostıń orayı – bul hár qanday hárekettiń absolyut shegi. Periferiya – bul tek absolyut orayǵa qarama-qarsı. Periferiya hám oraydıń tayarı, álemniń joqarı hám tómenin belgileydi.
Aristotel ushın kosmos túrli-túrli hám turaqsız esaplanadı. Sonlıqtan háreketler baǵdarı qunı birdey emes, usı sıyaqlı onıń strukturasınıń polyuslarıda teńdey emes. Usı tárizde, Aristotel principti tolıǵınsha ámelge asırdı: «hár qıylı – demek qunı birdey emes», yaǵnıy Aristotelde binar oppoziciya (qarsı háreket) hámme waqıt belgili aksiologiyalıq matricadan quralǵan. Aristotel ushın «joqarı», «tomen»ge qaraǵanda tábiyatqa qaray ádewir bahalı hám ádewir ázelgi bolıp keledi. Bunday múnásibetler shep hám oń, er hám hayal h.t.b. da bar.
Aristotel bunday jóneltpelerge óziniń «tábiyiy» háreketler klassifikaciyasın, yaǵnıy «tábiyattaǵı» zatlardıń mazmunı menen shártlesken ózine tán bolǵan háreketler jaratadı. «Tábiyatta oraydan háreketlenetuǵın zatlarda hám orayǵa háreketlenetuǵın zatlarda» bar - deydi Aristotel. Bul háreketler awır hám jeńildiń qásiyetleriniń tiykarında jatadı «absolyut jeńildiń astında biz periferiyaǵa qaray, al awırdıń astında tómenge qaray, orayǵa baǵdarlanǵan háreketleniwshilerdi túsinemiz» («Aspan haqqında», 308a, 29-30). Aristotel bunıń menen tartılıw effektin túsindiredi.
Demek, ilim sisttemalasqan racionallıq bilims sıpatında antikalıq dáwirde payda boladı, sociallıq institut hám professionallıq iskerlik sıpatında Jańa zamanda qáliplesedi, óndiriwshi kúsh retinde XX ásirdiń 40 jıllarında alıp qaraladı.
Usı dáwirlestiriwdiń kiriteriyası (tiykarı) obekt biliw subektiniń ortasındagı salıstırmalı (qarama-qarsılıqlı) alıp qaraladı.
1. Klassikalıq ilim (XVII-XIX áá), Onıń obektlerin izertley otırıp, olardı sıpatlawga hám teoriyalıq túsindiriwde temaǵa tiyisli barlıq nárselerdi, onıń iskerligi quralları, usılları hám operaciyaların ilájı barınsha joq etiwge umıtıladı. Bunday joq etiw dúnya haqqında obektiv shınlıq bilimlerdi alıwdıń zárúrli shárti sıpatında alıp qaraladı. Bul jerde pikirlewdiń obektiv usılı, subekt tárepinen úyreniwdiń shártlerinie qaramastan, obektti ózi biliwge umıtılıw basım boladı.
2. salıstırmalı hám kvant teoriyası rawajlanıwı menen baylanıslı bolǵan klassik emes ilim XX ásirdiń birinshi yarımı), klassik ilimniń obektivizimniń biykar etiliwi, shınlıq ideyasınıń qurallarınan biyǵárez nárse sıpatında biykar etedi onıń bilimi, subektiv faktor. Ol obekttiń biliw hám subekt iskerliginiń quralları hám operaciyaları tábiyat ortasındaǵı baylanıslıqtı túsinedi. Usı baylanıslardı túsindiriw dúnyanı obektiv ráwishte durıs súwretlew hám túsindiriw shártleri retinde alıp qaraladı.
3. Postklssik ilimniń áhmiyetli belgisi XX ásirdiń ekinshi yarımı XX1 ásirdiń basları subektiv iskerliktiń «bilim beriw organların»da turaqlı túrde qosıw. Bunda obekt haqqında alınǵan bilimler mánisiniń sıpatlaması hám bilimdi subekttiń biliw operaciyaları hám onıń maqseti strukturası menen óz-ara baylanısqan halda esapqa alınadı
Usı basqıshıtıń hár biri ózine tán paradigması teoriyalıq hám metodikalıq basqada qurılmalardıń, kombinatciyası onıń dúnyanıń kartinası, onıń tiykarǵı ideyaları. Klassik tarawdıń ózine tán paradigma mexanikası bar , onıń dúnyadaǵı kartinası qatań (Laplas) determenizimi principine tiykarlanǵan, ol saat mexanizimi sıpatında planetanıń súwretine sáykes keledi. Salıstırmalı idromlıq, muǵdarlıq, shamalaw paradigması qosımshalar klassikalıq emes bolmaǵan ilim menen baylanıslı.
Klassikalıq emes basqıshında qáliplesiw ǵárezsiz ráwishte shólkemlestirilgen paradigmaǵa sáykes keledi. Jańa (klassikalıq emes) ilimniń tiykaorǵı sıpatı eń túrli tábiyatqa (fizikalıq, biologiyalıq, texnikalıq, sociallıq t.b.) dıń ulıwma aǵımınıń ulıwma principlerine úyreniw menen ajıralıp turadı «Sinergetikalıq hárketi» ushın baǵdar bul tariyxıy waqıttıń sistemalı tutaslıq hám rawajlanıwdıń áhmiyetli sıpatları menen baǵdarlaw alıp qaraladı.
Sonıń menen birge, ilimniń klassikalıq súwreti klassikalıq emes hám ekinshisi – hár bir jańa basqıshta alıdıǵı basqıshtıń ideyaları hám metodologiyası ósiimliklerdiń tolıq joq bolıp ketiwge alıp keliwi múmkinligin túsinip bolmaydı. Kersinshe olar arasında úzziliksizlik bar. Analiz hám sintez sıpatında ibilimniń bunday bilimler menen baylanıslı kóz qarasınnan tábiyiy ilimler materialları, eki tiykargı basqıshtı ajıratıw múmkin.
1. Analitikalıq, oǵan aldıńǵı dáwirge sáykes klassikalıq hám klassikalıq emes tábiyiy ilimler kiredi. Bunnan tısqarı «Sintetikalıq tendenciyanıń» turaqlı rawajlanıwı sezildi. Usı basqıshtıń sıpatlaması ilimlerdiń úzliksiz ajıratıw emprik bilimlerdiń teoriyalıq jaqtan anıq ústinligi. Bul dáwirdiń ayırıqshalıǵı, ilimlerdiń úzliksiz saralanıwı, emprikalıq bilimniń teoriyalıq bilimlerden anıq túrde basımlıǵı hám eń aldı menen izertlengen obektlerdiń ózlerine, olardıń ózgeriwine emes, dıqqat awdarıw tábiyattı, tiykarınan ózgermeytuǵın rawajlanıwdan tısqarı onıń qubılıslarınıń óz-ara baylanısınan tısqarı qarastırıw.
2. Sintetikalıq, integrativlik dáwir, o lis júzinde sınapttan keyingi ilimnen sáykes keledi. Bul dáwirler arasındaǵı qatań shegaralardı júzege asırıw múmkin emes ekeni túsinikli, birinshiden, sintetikalıq paradigmanı bekkemlew, ekinshiden olardıń basımlıǵınan barlıq waqıt tendenciyalardıń óz-ara tásiri bar. Sonlıqtan házirgi zaman tábiyiy ilimlerinde tazalanǵan taza túrde birde bir ilim joq hám tábiyat tuwralı bir tutas ilim qurıw processi alıp qaraladı.
3. Ilim dúnyaǵa kóz-qarastıń forması
Dúnyaǵa kóz qaras – bul adamnıń dúnyada tutqan ornı, onıń bul dúnyaǵa qatnası, adamnıń dúnya haqqında ulıwmalasqan qaraslarınıń pikirleriniń, tastıyıqlawlarınıń, keypiyatlarınıń, keshimleriniń sisteması. Olar adamnıń bahalıq orentaciyaların, minez-qulqınıń principleri ómirlik poziciyasın anıqlaydı. Tariyx filosofiyasına qarayıq. Dúnyaǵa kóz-qaras túrli formada payda bolıwı múmkin: kúndelikli, mifologiyalıq, ápsanalı, diniy kórkem-óner, filosofiyalıq ilimiy tiykardaǵı kóz-qaraslar jatadı. Sonday-aq dúnyaǵa kóz-qaras jeke sapna hám sociallıq sana dáliyl tiykarında bolıwı múmkin⁵.
Bul álem mifologiyalıq hám din bolıp esapalandı. Álemniń ilimiy kartinası nızamlar menen nızamlı túsinikler tiykarlanadı. Dúnyanıń tiykarǵı túrleri – bul mifologiyalıq hám din olap shıǵarılǵan, erkin hám tábiyattan tısqarı sebeplerge súyenedi, ilimiy miynet qıyınshılıq tiykarında rawajlanıp, praktikalıq máselelerdi sheshedi. Bunday progressiv dúnya tanıw jańa bilimlimlerdi jalıpı etiw ushın, jańa bilim alıw múmkinshiligin usınadı. Din hám mifologiyaǵa racionallıq, filosofiya rawajlanıwına túrtki beredi.
Ilimiy dúnyaǵa kóz qaras hámme waqıt jámiyet rawajlanıwına hám turmıstı biliw jolların jaqsılawǵa úlken úles qosqan. Sonday-aq ilimiy jumıslar adamnıń tınıshlıq hám onıń óz jeri dep alıp qaraladı. Usıǵan baylanıslı, dúnyaǵa kóz qarastıń ilimiy túri payda boladı, bul átiraptaǵı dúnyadaǵı túrli qubılıslar hám waqıyalardı túsindiriwge málim bir jantasıw menen ajıralıp turadı. Dúnyaǵa kóz qarastıń ayırım formaları bular bilim, tiykarınan ilimiy, kásiplik hám ámeliy bolıwı múmkin. Bul hár qanday dúnyaǵa kóz-qarastıń birinshi element. Úlken ilimler dógereginde, turmıstıń halatı qıyın process ekenligi alıp qaraladı. Ekinshiden sezimler, dúnyaǵa kóz qarastıń adamnıń sırtqı tásirine baylanıslı bolǵan subektiv juwapqa muwapıq ózlerin payda etedi. Psixikalıq halatqa baylanıslı reakciya unamlı hám lázzet penen jaǵ ımsız, jabıq, qayǵı –hásiret, qrqınısh penen baylanıslı bolıwı múmkin. Joq etiw hám etikalıq túrler qarız, juwapkershilik. Bahalıq- dúnyaǵa kóz-qaras túsinigi bahalıqlar menen tıǵız baylanıslı. Olar mánisli paydalı hám zıyanlı bolıwı múmkin, biraq olardıń kó-qarası óz maksetleri qızıǵıwları talapların qanaatlandırıw arqálı júzege keledi. Hújjetler unamlı hám unamsız, sonıń menen is júzinde adam óziniń kóz-qarasları menen ideyaların kórsetedi. Isenimler qıyın erik. Bul hárketsheń hám ómirdiń tiykakarı bolıp tabılatuǵın jeke hám jámiyetlik kóz-qaraslardıń jıyıntıǵı alıp qaraladı. Xarakter -erik isenim gúmán. Óz betinshe hám informaciyalasıtırılǵan hárketlerge súyenedi, dúnyaǵa kóz-qarastıń ózin-ózi kiritikalawǵa qáliplesedi hám rawajlanadı. Isenim qıyın erik . Bul háreketsheń hám ómirliń tiykarı bolıp tabılatuǵın jeke hám jámiyetlik kóz-qarastıń jyıntıǵı⁶.
Dúnyaǵa kóz qarastıń strukturası – bul bir neshe aspektlerdli,óz-ara baylanıstı óz ishine aladı bular tómendegishe kórsetiledi:
Bilim. Bul bólimde qorshap turǵan ortalıqtaǵı dáslepki minutlardan alınǵan informaciya kiredi. Bilim adamnıń ómirinde sheshiwshi rol atqaradı – bul olardıń arqasında kosmosqa ańsatlarsha baǵdarlanǵan shaxıs sebepli. Alınǵan maǵlıwmatlardıń úlken bólimi, qıyın hám turaqlı ómir súriw jaǵdayı. Dúnya júzilik bilim ilimiy praktikalıq hám professional bolıwı múmkin.
Emocionallıq. Adamnıń hár túrli ómirlik jaǵdaylarǵa juwap beretuǵın tásili, sonıń menen qatar dúnyaǵa kóz-qarastıń quramlı bólegi bolıp tabıladı. Teris hám jaǵımlı emociyalar, sonday-aq moral hám sezim keyin dúnyaǵa degen kóz-qarastı qáliplestiredi.
Bahalıqlar. Adamnıń turmısı talapları, turmıs hám máplerdi anıqlaw haqqındaǵı túsiniklerge bolǵan qatnas. Dúnyaǵa kóz-qarastaǵı bahalıqlar ushın áhmiyetli (obektler waqıyalar hám kúshli sezimlerge alıp keletuǵın adamlar) ; Paydalı (ómirdiń ámeliy, kiyim-keshek, azıq –awqat baspana, bilim,kólikpeler); Zárerli (dus kelegen adamǵa yamasa is háreketke, mısalı, jaǵdaylarǵa adam óltiriwge zorlıq-zombalıqqa) .
Ilimiy isler. Usı túrdegi subektivlikke baylanıslı. Ilim dúnyaǵa kóz-qarasqa iye bolǵan adam racional ıqtıyatıl hám suwıq. Ilim, filosofiyası hám tariyx ajıralmas hám kóplgen ulıwma aspektlerge iye boladı. Sonday-aq, álemniń hár túsiniksiz qubılısı ushın álemdegi kóz-qaraslardıń ilimiy túri sizge mifler menen ańızlardıń bahalıqlarınıń tariyxı juwaplarda tabıwǵa múmkinshilik beredi.Ilim – bul tábiyat hám jámiyet tuwralı bilim tiykarında qurılǵan dúnyaǵa kóz-qaras.Teoriyalıq izertlew metodı, biliw tuwralı dúnyaǵa kóz-qaras haqqında aktler , dúnyaǵa kóz-qaras sistemalasqan, tártipli sıpatlanǵan⁷.

2-tema. Ilimiy izertlew baǵdarın tańlaw hám ilimiy mashqala. Izertlew alıp barıw processin shólkemlestiriw..