İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

Sabaqtıń jobası
1. Izertlew túrleriniń olardıń baǵdarları boyınsha klassifikaciyası.
2. Izertlew anıqlaw basqıshı. Izeotlew nátiyjeleriniń isenimligin bahalaw kategoriyalarıe qáliplestiriw (tańlaw) basqıshı
3. Jańa ilimiy nátiyjelerdi alıw variantları. Izertlewdiń ámelge asırıw basqıshı.
4. Ilimiy problemalardı tańlaw hám qáliplestiriw. Ilimiy problemanı islep shıǵıw hám sheshiw.
Ádebiyatlar
1.Давранов З.Д. Илмий ижод методологияси. Т:МИ. 2006-267.б.
2.Туленво Ж.Т., Валиева С.И. Илмий ижод методологиряси. Ўқув қўлланма. Т., 2008.
3.Саиназаров И, Қосимов В. «Илимий ижод методологияси» дан маърузалари. Дарислик. Т., 2006.
1. Ilimiy biliw bilimlerdi qáliplestiriw hám rawajlandırıw processi bolıp, onıń tiykarın ilimiy izleniw (izertlew) quraydı. Ilimiy bilimlerdi payda etiw processii empirik hám teoriyalıq izertlewde óz korinisin tawadı.
Akademik J.Tulenov durıs aytqanınday, empirik hám teoriyalıq biliw dárejeleri óz-ara bir-birlerinen qanshelli parıqlanbasın, olar arasına turaqlı shegara qoyıw múmkin emes. Empirik izertlew hádiyselerdi biliwge, konkretlikke baǵdarlanǵan bolsa da ol hámme waqıt teoriyalıq pikirlewdi talap qıladı. Teoriyalıq izertlew ilimiy bilimlerdiń shınlıǵın tájiriybe arqalı tamiyinlenedi.
Empirik izertlewde obekt tuwrıdan-tuwrı úyreniledi. Hár qanday ilimiy izleniw izertlew obekti haqqındaǵı ilimiy dáliyllerdi toplaw hám sistemalastırıw hám ulıwmalastırıwdan baslanadı.
Empirik izertlew processinde bazis xarakterge iye bilim payda qılınadı. Bazis xarakterge iye empirik bilim degende, tájiriybe, baqlaw, tiykarında izertlewshide payda bolǵan dáslepki ilimiy qaraslar názerde tutıladı.

1. 
   Akademik J.Tulenov pikirinshe, empirik izertlew processii 3 basqıshdan ibarat. Bul empirik izertlewdiń Í basqıshı
   
2. 
   basqıshı
   
3. 
   basqıshı
   

Empirik izertlewdiń birinshi basqıshı: Bul basqıshta dáslep izertlew obekti boyınsha baqlaw eksperiment ótkeriw názerde tutıladı. Bul tómendegi tártipte ámelge asırıladı.

1. 
   Eksperiment jobasın islep shıǵıw hám oǵan tayarlıq.
   
2. 
   Tájiriybeni ámelge asırıw.
   
3. 
   Tájiriybe nátiyjelerin dáslepki islewden ótkeriw.
   
4. 
   Eksperiment nátiyjelerin úyreniw.
   

Tájiriybe nátiyjelerin ilimiy túsinikler arnawlı terminler yaki matematik formulalar tárizinde anıqlanadı. Olardıń shınlıǵı qayta tájiriybe ótkiziw arqalı anıqlanadı.
Empirik izertlewdiń ekinshi basqıshı: Bul basqısh izertlew obektine tán qásiyet, obektiv baylanıs hám múnásibetlerdi anıqlaw, olardı anıq toparlarǵa ajıratıwǵa qaratılǵan.
Bul basqıshta analiz, sintez, bóliw, sistemaǵa salıw, metodlarınan paydalanadı. Izertlew obektinde alıp barılǵan baqlaw, tájiriybe nátiyjeleri analiz qılınadı, olarǵa tán belgi, múnásibetler anıqlanadı, olarǵa tán belgi, múnásibetler anıqlanadı áhmiyetli hám áhmiyetli bolmaǵan qásiyetler ajıratıladı hám sol tiykarında anıq sistemaǵa salınadı, túrlerge ajıratıladı.
Analiz, sintez, túrlerge bóliw túrli ilimde ózine tán payda boladı. Máselen, ximiyada túrlerge bóliw kolemi hám sıpatına tiykarlanadı. Biologiyada ósimlikler hám haywanlar, geologiyada minerallar, tilde morfologik, sintaktik, fonetik analiz sıyaqlı toparlarǵa bóliw túrleri bar.
Toparlarǵa bóliw hámme tarawlardaǵı ilimiy izleniwlerdiń áhmiyetli tárepin quraydı. Toparlarǵa bóliw obektiv álem nárse hám hádiyseler arasındaǵı óz-ara baylanıs hám múnásibetlerdiń kórinisi. Toparlarǵa bóliw bilimniń nárse, hádiyselerdiń, sırtqı qásiyetlerden mazmunǵa, nızamlardı biliwge qarap barıwdaǵı áhmiyetli baskısh esaplanadı. Onda hádiyselerdiń turaqlı baylanıs hám múnásibetler anıqlanadı.
Empirik izertlewdiń úshinshi basqıshında nárse hádiyseler arasındaǵı ishki baylanıs hám múnásibetler anıqlanadı, dáslepki empirik ulıwmalastırıwlar payda qılınadı. Bul basqıshta ilimiy indukciya metodınan paydalanıladı. Bul metod úyrenilip atırǵan obektke tán sebepli baylanıs hám múnásibetlerdi anıqlawǵa qaratılǵan. Nárse, hádiyselerdegi ulıwmalıq, anıq uqsaslıq,, ol yaki bul tárepleriniń ulıwmalılıqqa tánligi haqqında pikirdiń qáliplesiwine alıp keledi. Bul induktiv juwmaqlarda óz kórinisin tawadı.
Házirgi zaman logika páninde ilimiy indukciyalıq tómendegi metodları islep shıǵılǵan.
A) uqsaslıq metodı
B) aralıq metodı
V) uqsaslıq hám aralıq qospa metodı
G) joldas ózgerisler metodı
D) qaldıqlar metodı
Empirik izertlewdiń úshinshi basqıshında gipotetik-deduktiv, genetik, modellestiriw sıyaqlı metodlardan paydalanıladı.
Sonday qılıp, empirik izertlew processinde empirik ulıwmalıqlar payda boladı, empirik nızam qáliplesedi.
Izertlew obekti haqkında shın bilim payda qılıw izertlewshiniń teoriyalıq baskıshında ámelge asadı. Bunda teoriyalıq bilim ilimiy nızam, teoriya, tálimat, ilimiy boljaw formalarıda payda boladı.
Teoriyalıq izertlewde baskıshpa-basqısh ámelge asırıladı.