İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

1-tema. İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları.Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları.
Sabaqtıń jobası:
1.İlimiy izertlew metodologiyası páninińpredmeti. İlim túsiniginińkeńtar mánisi.
2. Ilimniń obrazi.
3.. İlim rawajlanıwınıń basqıshları.
4. Ilim raóajlaniw sotsial shinliqtiń tásiri.Ilim dunya qaras formasi.
Ádebiyatlar
1.Ш.М. Мирзиёев. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт таракқиёти ва халқ фаравонлиги гарови. Т., «Ўзбекистон» 2017 йил
2.. Ш.М. Мирзиёев. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз., Т:. – «Ўзбекистон», 2017 йил
3.. Мирзиёев Ш.М. Буюк клежагимизни мард ва олижонов халқимиз билан қурамиз. Т:. «Ўзбекистон» 2017 йил,484 б.
4.. Валиева С., Туленов К.Ж.. Илмий тадқиқот методологияси Ўқув қўлланма. Т., 2020.
5. Саифназаров И. Мухтаров А. Султанов Т. Эрназаров Д. Илмий тадқиқот методологияси. Ўқув қўлланма.
6.Шермухммедова Н. Илмий тадқиқот методологияси. Ўқув қўлланма. Т., Ахборот технологиялари. 2014, 450 б.
7. Иззетова Э Пўлатова Д.А. Философия и методология науки. Ўқув қўлланма. Т., 2013
.
Tayanısh sózler: ilim, metod, metodologiya, rawajlanıw basqıshları.

1. Ilim túsiniginiń mánisi bul social rawajlanıw processinde adamzattıń kúndelikli talaplarına juwap beretuǵın obekt sıpatında dep alıp qarawǵa boladı. Kóp sanlı táriyiplerge kóre ilim bilim, iskerlik sıpatında payda boladı. Bilim sıpatında ilim ortalıq bralıq nárseler hám processlerdiń ámelede anıq izbe-iz túrde biliwine qaratılǵan.Ilim-dúnya haqqındaǵı bilimler sisteması, jəmiyetlik aqıl-oy, formalarınan biri. Ol jańa bilimlerdi iyelew menen baylanıslıjumıstı da, bul jumıstıń jemisi - álemniń ilimiy kórinisinińtiykarın quraytuǵın bilimlerdi de óz ishine aladı: insan bilimlerinińayrım salaların sa’wlelendiredi. Ilimniń tikkeley maqseti óziniń úyreniw predmeti esaplanǵan shınlıqtıń nızamların ashıw tiykarında usı shınlıq processi menen qubılısların təriyplew, túsindiriw aldın-ala aytıp beriw bolıp tabıladı.

Ilim– bul rawajlanıp, ósip barıwshı bilim sisteması, j á miyetlik oy-pikirdiń h á m insaniyat civilizaciyası dóretiwshilik meliyatınıń insannıń ózin qorshaǵan
á lemdi uzaq múddetli j á ne tereń ózlestiriwge, t á biyǵıy h á m j á miyetlik shınlıqtıń barlıq nızamlıqları haqqındaanıq, tereń, haqıyqıy maǵlıwmat alıw, bunday maǵlıwmattı ózlestiriw saqlaw, qayta islew j á ne onnan paydalanıwǵa baǵdarlanǵan ayrıqsha óz aldına forma.
Búgingi kúnde ilim h á zirgi zaman postindustrial, m á limleme j á miyetiniń arxetipinen bekkem orın alǵan. Bunda á lemniń dúzilisin dóretiwshilik biliw institutı sıpatında ilimniń epistemologiyalıq, kreativlik– evristlik funkciyası ayrıqsha rol atqaradı. H á zirgi zaman klassik emes(kvant realitivistlik) iliminińkreativlik-evristlik roli óz aldına dóretiwshi alımnıń ilimiyislerinde de, ilimiy jámáátler,
lobaratoriyalar, institutlar, sınaqpoligonları h á m basqalardıń ilimiy islerinde de óz sáwleleniwintabadı. Epistemalogiya bilim, onıń dúzilisi, strukturası həmrawajlanıwın úyrenetuǵın filosofiyalıq– metodologiyalıq t á liymat.
Ilimdegi dóretiwshilik problemasınıń specifakasın analizley otırıp, dóretiwshiliktiń keń kontekste tariyxıy rawajlanıwdırıwdaǵı subektiv jámiyetlik bolmısın anıqlaytuǵın sıpatlama retinde qaralıwın esapqa alıwımız zárúr. Dóretiwshilik hám mádeniyat óz-ara úzliksiz baylanısqan bolıp, bull baylanıs adam iskerliginiń hár qıylı túrleri, óndiris, iskusstvo, filosofiya h.t.b. arqalı iske asırıladı.
Dóretiwshilik- bul insannıń sapa jaǵınan jańa materiallıq hám ruwxıy qadriyatlardı jaratıwǵa qaratılǵan ruwxıy jáne ámeliy jumısı. Insan óz dóretiwshiligi menen miynet quralların, miynet predmetlerin, sanaat ónimlerin, qurılıs texnikası materialların, ósimliklerdiń, haywanlardıń jańa túrlerin, turaq jaylardı, transport, baylanıs, məlimleme quralların həm basqalardı jaratadı. Ol t á biyǵıy ortalıq ishinde«jasalma ortalıq» payda etedi. Keń mənisinde jəmiyetteinsannıń dóretiwshilik ónimi bolıp tabıladı. Barlıq jəmiyetlikqubılıslar, múna’sibetler, baylanıslar, qádriyatlar insan tá repinen júzege keltirilgen. Insan óziniń sanalı dóretiwshiligi menen kórkem shıǵarmalardı da, kórkem-ónerdi de, ádep-ikramlılıq qatnasıqların da, q á driyatlardı da, dindi de, ilimdi de jaratqan.
Dóretiwshiliktiń óndirislik, texnikalıq, oylap tabıwshılıq ilimiy, siyasiy, shólkemlestiriwshilik, filosofiyalıq, kórkem, á psanalıq, diniy, kúndelikli turmıslıq həm basqa da túrleri bar. Óndirislik(islep shıǵarıw) dóretiwshilik materiallıq baylıqlardıjaratıwǵa qaratılǵan. Oylap tabıwshılıq dóretiwshiligi-bul insannıń təbiyat hám já miyetnızamların ashıw, bilim h á m úyreniw tiykarında mashina, əspab-úskeneler, qurılmalar, qurılıslar jaratıwı. Shólkemlestiriwshilik bolsa insannıń jámiyette adamlardı basqarıw, olardı uyımlastırıp, birlestiriw, ullı islerge baslaw hám basshılıq etiw, qullası, bir tutas jəmiyet islerin shólkemlestiriw qá bileti.
Ilimiy dóretiwshiliktiń bir neshe basqıshları bar. D.Makkinenilimiy dóretiwshiliktiń tómendegi 5 basqıshı bar dep esaplaydı: 1.Mashqalanı anıq sıpatlaw ushın bilimler toplaw, sheberlik, mamanlıq payda etiw; 2.»Kúsh toplaw» basqıshı, bul basqıshta ayırım mashqala sheshiledi, geypara jaǵdaylarda sharshawǵa, túńiliwge, nemqurayılılıqqa alıp keledi. 3.Mashqala menen shuǵıllanbay qoyadı, basqa nərseler menen b á nt bola baslaydı, bul basqısh inkubaciya(jasırın) d á wiri dep ataladı.
4.Birden esin jıynap, aqılına keliw, pikirdiń ayqınlasıwı yamasa «insoyt».
5.Verifikaciya(isenim menen sheshiw). A.M.Seleznevtıń pikirinshe dóretiwshilik processte tómendegibasqıshlar boladı: 1.Ilimiy mashqalanı anıqlaw, izertlew temasın, maqset h á mwazıypaların belgilew; 2.Informaciya
(má limleme) toplaw, izertlew metodologiyasın tańlaw; 3.Ilimiy mashqalanı sheshiw jolların izlestiriw, jańa ilimiyideyalardı alǵa qoyıw; 4.Ilimiy ashıw, ilimiy ideyanıń«tuwılıwı», ilimpaz t á repinenashılǵan waqıyanıń ideal modeliniń júzege keltiriliwi; 5.Qolǵa kirgizilgen ilimiy maǵlıwmatlardıń logikalıq jaqtan anıq, izbe-iz sistemalastırılıwı.
Kanadalıq ilimpaz I.Teylordıń pikirinshe ilimiy dóretiwshiliktiń
tómendegi basqıshları bar:
1.Mashqalanı anıqlaw;
2.Mashqalanı allegoriya, metafora, analogiya, «reversirovaniya»
(pikirlew baǵdarın ózgertiwge múmkinshilik beretuǵın qural, usıl)
arqalı bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ózgertiw.
3.Dóretiwshilik nətiyjelerin engiziw, olardan paydalanıw, yaǵnıy
sırtqı ortalıqtıń belgili bir bólegin ózgertiw.
Ilimiy dóretiwshilikti xoshemetlew n átiyjeli boladı. Bul haqqındada hər qıylı kóz-qaraslar bar. M áselen A.Osborn ilimiy dóretiwshiliktixoshametlew ushın material toplaw, olardı ulıwmalastırıw, túrlergeajıratıw, olardı pikirge kóshirip, pikirdi prizmadan ótkerip, qayta islep shıǵıw(jazıwshı) yamasa onlaǵan, júzlegen, mıńlaǵan t ájriybelerislew, baqlaw h ám t ájriybeler ótkeriw(izertlewshi); alınǵan h ám toplanǵan maǵlıwmatlardı pikir laboratoriyasında qayta islep shıǵıw
(ilimpaz) talap etiledi dep kórsetedi. Bular bir payıtlıq, tek ilham kelgen qısqa waqıt ishinde orınlanatuǵın isler emes, kerisinshe, olar dóretiwshiden úlken erlik həm kúshli erk-ıqrar talap etedi. Ayırım iri jańalıqlar salıstırma qısqamúddette ashılıwı múmkin. Biraq, olar dóretiwshiniń oy-pikirinde uzaqwaqıt dawamında jetilisip, «pisirilip» baradı. Dóretiwshilik penenshuǵıllanǵan kópshilik dóretiwshi adamlar óz dóretiwshilik tabıslarınabaha bergende, ózleriniń miynet súygishligin həm iskerligin birinshiorınǵa qoyadı. Məselen, bir qansha jańalıqlar həm oylap tabıwlardıńavtorı Tomas Alva Edison óziniń dóretiwshilik tabıslarına baha bergende dóretiwshiliktiń1 procenti geniallıq bolsa, 99 procentimiynet- kóp ter tógip islew, degen edi. Miynetti súyiwshilik həm iskerlik barlıq ullı dóretiwshilerge tənsıpatlar bolıp, olar dóretiwshilik qəbiletin rawajlandırıw ushın ózine baylanıslı joqarı dərejede talapshań bolıwı həm jumısın bərhama sınkóz-qarastan bahalap barıwı kútə əhmiyetli pazıylet esaplanadı. Shınmánisinde dóretiwshiler óz talantınıń kóp qırlılıǵı menen ajıralıpturadı. Dóretiwshilik qəbiletin kúsheytiwshi, onıń júzege shıǵıwı ushın eń qolay shárayat jaratıwshı unamlı emocionallıq jaǵday-ilham boladı. Ilham-insannıń aqıl-oy-dóretiwshilik jumısında júz beretuǵınemocionallıq-ruwxıy jaǵday. Dóretiwshilik processte ilhamlanıwdanibarat bolǵan emocionallıq-ruwxıy jaǵday barlıq waqıt dóretiwshiqəbileti, potencialınıń úlken dóretiwshilik kúshke aylanıwına járdem etedi.
Ilham kelgende, dóretiwshi ayrıqsha úlken dóretiwshilik-jaratıwshılıq jumısın júzege shıǵarıwı múmkin. Ilham haslında, dóretiwshiniń barlıq ruwxıy kúshleri həm qəbiletleriniń belgili birdóretiwshilik obektinde pútkilley toplanǵanlıǵın, adamnıńsezimtallıq həm ruwxıy kóterińkiligin, dóretiwshilik quwanıshın, dóretiwshilik tolqıwın, dóretiwshilik qumarın bildiredi.
Ilham hár qanday dóretiwshilik processindegi zárúrli ruwxıy halat. Dóretiwshilik adamdaǵı barlıq ruwxıy kúshlerdiń tolıq jumsalıwın talap etedi. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıw, dóretiwshilik jumıs bir zamanlıq is emes. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdı, qanday da bir jańalıq jaratıwda, ədette xalqımız iyne menen qudıq qazǵanǵa salıstıradı. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdıń ózine tən quwanıshları, təshwishleri, qıyınshılıqları həm mashaqatları boladı.
Filosofiya óziniń teoriyalıq biliw, gnoseologiyalıq funkciyasında dóretiwshilik processiniń metodologiyalıq tiykarın quraydı. Gnoseologiyanı dóretiwshilikke subekttiń belsene, pútkilley maqsetke baǵdarlanǵan jumısı dep qaraydı. Ilimiy biliwdiń t ábiyatın, bilimniń shınlıqqa qatnasın, biliw processiniń ulıwma(tábiyǵıy h ám j ámiyetlik) sharayatların úyreniwshi, onıń haqıyqatlıǵınıń z árúrli j áne jeterli sh ártlerin anıqlawshı ilimiy biliwdiń metodologiyası həm epistemologiyası dóretiwshiliktifilosofiyalıq úyreniwde ayrıqsha orın tutadı.
Ilim metodologiyası ilimiy izertlewdiń dúzilisin, logikalıq shólkemlestiriliwin, metodların, quralların, usılların həm algoritmlerin izertleydi, ilimiy biliw processinde dóretiwshilik belsendiliktiń kóp qırlı təreplerin úyrenedi hám házirgi zaman postklassik filosofiya iliminiń áhmiyetli elementi esaplanadı.
Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası– bul izertlewshiniń aqılı hám dóretiwshilik jumısı menen turaqlı qadaǵalanatuǵın jənebaǵdarlanatuǵın biliwdiń ulıwma filosofiyalıq, ulıwma ilimiy hámarnawlı islep shıǵılǵan metodları tiykarında jańa ilimiy bilim alıw usılları jáne bul ilimiy bilimniń dúzilisiniń principleri haqqındaǵı házirgi zaman filosofiyalıq táliymatı.
Dóretiwshilikti úyreniwdiń filosofiyalıq shártlerin analizlew iskerliktiń dóretiwshilik komponentiniń universallıǵınıń sáwleleniw principi menen sáykeslikte qaramasaq tolıq bolmaydı. Filosofiyada sáwleleniw materiyanıń universallıq qásiyeti sıpatında alıp qaraladı. Materiyanıń shólkemlesiwi dárejesine qaray sáwleleniwdiń organikalıq hám organikalıq emes tábiyattaǵı sapalı jaqtan hár qıylı formaların biliwge boladı. Sáwleleniwdiń eń joqarǵı forması retinde adam sanasın hám ózin ańlawdı bólip kórsetiwge boladı. Usı dárejede sáwleleniwdiń dóretiwshilik aktiv xarakteri, onıń sayladılıqqa, maqsetke baǵdarlanıwshılıqqa, izleniw iskerligine iye bolıwı tuwralı aytıwımızǵa boladı.
Sáwleleniw izbe-iz rawajlanıw arqalı, eń joqarǵı basqıshta, yaǵnıy adam sanası dárejesinde, jańa parametrge - dóretiwshilikke uqıplılıqqa iye boladı. Dóretiwshilik aktivlik sanalı adam iskerligi dárejesine erisken sáwleleniwdiń atributına aylanadı.
Iskerliktiń dóretiwshilik komponenti sáwleleniw principindey universallıq dárejesine iye emes, sebebi dóretiwshilik iskerlik ózgeshe adam iskerligin ańlatadı. Biraq dóretiwshiliktiń rawajlanıwında sheshiwshi rolge iye, bolıwına qaramastan túsindiriwge bolmaydı. Sáwleleniwdey dóretiwshilikte materiya evalyuciyasında óziniń tariyxına iye. Bul ózin ózi shólkemlestiriwdiń qásiyetin ańlatadı. Sana joqarı rawajlanǵan materiyanıń qásieyti sıpatında kognitivlik planda dóretiwshilik hám sáwleleniw elementleriniń birligin ańlatadı. Ol alınǵan túrde birdey dárejede materiyanıń sáwleleniw formalarınıń evalyuciyasın hám onıń ózin-ózi shólkemlestiriw formalarınıń evalyuciyasın óziniń ishine qamtıydı. Rawajlanıwdıń eki tártibi arasında belgili korrelyaciyanıń (baylanıs) ómir súriw itimalılıǵı bar. Dara belgili subekt dárejesinde sáwleleniw dáslepki formalarına – sezim, qabıl etiw, eleslewge-dóretiwshilik iskerliktiń formaların – qıyallanıw, fantaziya, intuiciyanı - sáykes qoyıwǵa boladı. Solay etip, dóretiwshilik materiyanıń ózin ózi shólkemlestiriwdiń formalarınıń uzaq dawam etken evalyuciyasınıń juwmaǵı, onıń adam sanasınıń payda bolıwı menen baylanıslı bolǵan joqarǵı basqıshı bolıp tabıladı.
Ilimiy dóretiwshilik adamzat mádeniyatı sistemasında tariyxıy subekttiń dóretiwshilik iskerliginiń tek ǵana bir túrin ańlatadı. Sol sebepli bull sorawda bizler dóretiwshilik processti úyreniwdiń ulıwmafilosofiyalıq principlerin alıdı menen alıp qaradıq. Olardı qısqasha keltirip óteyik. Dóretiwshilik materinıń rawajlanıwınıń sociallıq dárejesiniń atributı, materiyanıń ózin ózi shólkemlestiriw processiniń joqarǵı forması. Dóretiwshilik iskerlik hámme waqıt virtuallıq hám haqıyqatlıq formalarınıń birligi túrinde bolıp ómir súredi. Dóretiwshilik iskerlik processii bull processtiń strukturası menen sırtqı faktorlardıń tásirińi strutkturası rezaonansqa kelse shólkemlesiwdiń joqarǵı dárejesine kóteriledi. Qálegen irni novaciyanıń genezisi itimallılıq xarakterine iye boladı.
2. Ilimniń rawajlanıw basqıshları. Ilimniń jámiyet ómirindegi rolin kórsetiw quramalı másele bolıp tabıladı. Onıń búgingi kún hám keleshek ushın bahalawdaǵı ulıwma bir baǵdardı bólip kórsetiwdiń ózi qıyın. Pikirlerdiń ampiltudası ilimdi barlıq mádeniyattıń rawajlanıwınıń absolyut etalonına kóteriwden baslap, onı adamdı eziwdiń jańa túri dep oylawǵa shekem terbelip turadı. Scientizm (D. Bell, G. Kan h.b.) hám anticietizm (G. Markuze, T. Rozzak h.t.) baǵdarları ilimniń sociallıq rolnniń absolyutlestiriliwin poztiv hám negativ variantların sáwlelendiredi.
Scientizm ushın konkret ilimlerdiń stilin hám metodların absolyutlestiriw, olardı bilimlerdiń shıńı dep daǵazalaw xarakterli. Scientizm tolqınında bir biri menen baylanıslı bolmaǵan eki - tábiyiy ilimlik hám gumanitar mádeniyat haqqında kóz qaraslar payda boldı. Scientizm shegarasında ilim keleshekte óziniń racionallıq emes tarawların jutatuǵın ruwxıy mádeniyattıń jalǵız tarawı sıpatında alıp qaraladı. Al antiscientizm kóz qaraslar ilimniń joq bolatuǵınlıǵın yaki adamnıń tábiyatına máńgi qarsı turatuǵınlıǵın aytadı.
Antiscientizm admnıń túpkilikli problemaların sheshiwde ilimniń múmkinshilikleriniń principial dárejede sheklengenliginen kelip shıǵadı, óziniń kóz qarsalarında ilimdi adamǵa dushpan kúsh sıpatında bahalaydı, onıń mádeniyatqa unamlı tásirin esapqa almaydı.
Bunday dúnyaǵa kóz qaraslıq bahalardıń beriliwi házirgi zaman iliminin’ rawajlanıwına obektiv xarakterinde belgili tiykarlarǵa iye.
Birinshi gezekte ol ilimiy izertlewlerdiń totallıq xarakterinde kórinedi. Eksperimental ilimniń obektleri retinde tek ǵana sırtqı dúnyanıń tradiciyalıq hám burın belgisiz bolǵan tarawları alıp qaralmay, al adamnıc ózi de izertlenilmekte. Házir ilimiy bilimler aksiologiyalıq kóz qarastan neytrallıq xarakgerge iye dep aytıwdıń ózi qıyın (olar adamzatqa qollanılıwına baylanıslı jaqsılıq yaki jamanlıq alıp keliwi múmkin). Sebebi bahalanıwǵa biliw ónimi emes, al basqa obekgler menen bir qatar alıp qaralatuǵın biliw obekti sıpatındaǵı adamǵa eksperiment qoyıw gumanlıq xarakterge iye me degen processtiń ózi ushıraydı.
Ilim sociologiyasında «ilimiy sadizm», «bioetika», «ilimpazdıń etikalıq bilimi» degen terminlerdic payda bolıwı Házirgi zaman iliminiń rawajlanıwı obektivlik qarama-qarsılıq xarakterge iye. Keyingi jılları ilimiy izertlewlerdiń tómendegi parametrleri, yaǵnıy ilimpazlardı, ilimiy baspa hem shólkemlerdiń sanı,ilimge ajıratılatuǵın arjılar boyınsha ekstensivlik ósiwi bayqalmaqta.
Ilimniń keleshektegi ósiw templeri qanday boladı? Keleshekte onıń jemiyet ómirine tásiri páseyedi me yaki ósedi me? Bul sorawlarǵa bir tekles juwaplardın’ ózi joq, al olardıń sheshiliwine metodologiyalıq qatnaslar bir birinen parıqlanadı. Mısalı, amerikalı psixolog B.Skinner ilimdi Batısta adamnıc iskerlikke umtılıwına talǵamnıń joǵalıwına alıp keletuǵın jaǵdaylardıc dóretiliwinde ayıplaydı. B.Skinnerdin’ pikirinshe, ilim «knopkalardı basatuǵın» dep atalatuǵın túsinik menen xarakterlenetuǵın ómirdic stilin jarata otırıp, ol adamǵa zıyanın tiygizedi. Adamnıń jasaw ushın úzliksiz gúresiw kerek degen mineziniń zálilleniwi barlıq batıs civilizaciyasınıc joq bolıwına alıp keledi.
Ilimniń házirgi dúnyadaǵı ornın adekvat túrde bahalaw ushın ilimdi adamzat iskerliginiń basqa túrleriniń kontekstinde alıp qaraw kerek. Berilgen jaǵdayda analiz birligi retinde sociomádeniy dóretiwshiliktiń belgili tipi sıpatındaǵı ilimiy dóretiwshilik (logikalıq hem tariyxıy aspektlerdiń birligi) alıp qaraladı.
Analiz birligin tandawdan ilimniń kelip shıǵıw sebepleri hám waqtı, onıń rawajlanıwınıń tiykarǵı etaplarınıc klassifikaciyası haqqındaǵı áhmiyetli sorawlardıń sheshiliwi ǵárezli. Haqıyqatında da ilim sistemalasqan racionallıq bilim sıpatında antikalıq dáwirde payda boladı, Sociallıq institut hám professionallıq iskerlik sıpatında Jańa zamanda qáliplesedi, óndiriwshi kúsh retinde jigirmalanshı ásirdiń 40 jıllarında payda boladı. Antik dəwirdegi dəslepki bilimler əmeliy sıpatqa iye bolǵan. Antik dəwir sharayatlarında ilimniń payda bolıwı ushın belgili bir sociallıq sharayatlar: óndiris həm jəmiyetlik qatnasıqlar aytarlıqtay jaqsı rawajlanǵan bolıwı talap etiletuǵın edi. Sebebi bul aqıl həm fizikalıq miynettiń ayrılıwına alıp keletuǵın, ilimde uzaq dawam etken dóretiwshilik penen shuǵıllanıw múmkinshiligin beretuǵın edi.
Bunday sharayatlar biziń eramızǵa deyin áyyemgi Greciyada da payda boldı. Bul jerde mifologiyadan ayırması, shınlıqtı təbiyǵıy tiykarlar arqalı túsindiretuǵın birinshi ilimiy sistemalar júzege keldi. Bul teoriyalıq sistemalar naturfilosofiya ideyasın alǵa qoydı, sebebi ilim həm filosofiyanı ózinde jəmlestirgen edi. Bul teoriyalıq bilim sistemaları obektivlik həm logikalıq isenimlilik tiykarında qurıldı.
Ilim házirgi mánisinde adamzat tariyxında evropalıq civilizaciyanıc ishinde (on altınshı-onjetinshi ásirler) payda bolǵan jańa faktor bolıp sanaladı.
Nemec filosofı K. Yaspers «Smısl i naznachenie istorii» degen miynetinde ilimniń qáliplesiwiniń eki basqıshı haqqında aytadı. Birinshi basqısh - logikalıq hem metodikalıq túsinilgen ilimniń qa’liplesiwi - grek ilimi hem sol waqıtta Qıtay hám Hindistanda dúnyanı ilimiy biliwdin’ bórtikleriniń payda bolıwı. bunday sharayatlar biziń eramızǵa deyin áyyemgi Greciyada da payda boldı. Bul jerde mifologiyadan ayırması, shınlıqtı ta’biyǵıy tiykarlar arqalı túsindiretuǵın birinshi ilimiy sistemalar júzege keldi. Bul teoriyalıq sistemalar naturfilosofiya ideyasın alǵa qoydı, sebebi ilim həm filosofiyanı ózinde jámlestirgen edi. Bul teoriyalıq bilim sistemaları obektivlik həm logikalıq isenimlilik tiykarında qurıldı.
Ekinshi basqısh - orta ásirlerdiń aqırınan ósip shıqqan, on jetinshi ásirde sheshiwshi túrde bekkemlengen hem on toǵızınshı ásirden baslap keń rawajlanıp atırǵan házirgi zaman ilimi.
On jetinshi ásirde ilimiy revolyuciyalar haqqında pikir júrgiziwge tiykar payda boladı - ilimniń mazmunlıq strukturasınıń tiykarǵı komponentleriniń almasıwı, biliwdiń jaca principleriniń, kategoriyalarınıń hám metodlarınıń alǵa súriliwi úlken áhmiyetke iye boladı.
Ilimniń rawajlanıwınıń sociallıq stimulı retinde jańa tábiyat resursların ha’m mashinalardı talap etetuǵın ósip baratırgan kapitalistlik óndiris alıp qaraldı. Bul talaplardı qanaatlandırıw ushın jámiyettiń óndiriwshi kúshi sıpatında alıp qaralatuǵın ilim kerek boldı. Sol waqıtta ilimniń jańa maqsetleri de alga súrildi, olar áyyemgi dáwirdegi ilimpazlardıc aldına qoygan maqsetlerinen sezilerli dárejede parıqlanatuǵın edi.
Grek ilimi praktikalıq máseleler menen az baylanısqan oy juwırtıwǵa tiykarlanǵan izertlewdi andatadı (teoriya sóziniń ózi grek tilinen awdarǵanda aqılǵa salıw, oy juwırtıw degen mánige iye). Ilimiy nátiyjelerdi praktikalıq qollanıwǵa baǵdarlanıwdıń ózi biymánilik retinde alıp qaraladı hám onday ilimniń ózi tómen statusqa iye boladı.
Tek ǵana on jetinshi ásirde ilim xalıqtıń jasaw jaǵdayınıń ósiwiniń hám adamnıń tábiyatqa ústinlik etiwiniń usılı sıpatında túsindirildi. Oylaw stili sol waqıttan baslap eki tiykarǵı belgi menen xarakterlenedi: birinshiden, netiyjelerdi beretuǵın hem tekseretuǵın eksperimentke arqa súyeydi; ekinshiden, oylawdı reallıqtıc ápiwayı, bunnan bılay bólinbeytuǵın birinshi elementlerin izlewge baǵdarlanǵan analitikalıq usıldıń ústem súriwi alıp qaraladı (redukcionizm).
Bul eki tiykardıc birigiwine baylanıslı racionalizm hám payda boldı.
Ilimniń payda bolıw sebebi retinde ózinde seziwdi racionallıq menen biriktiretuǵın jaca evropalıq mádeniyattıń ózgeshe tipi alıp qaraladı. Ilimdi empirikalıq tekseriwge tiykarlanǵan dúnyanı biliwdiń ózgeshe racional usılı dep túsindiriwge boladı.