İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

Solay etip, házirgi zamanda ilim dóretiwshilik iskerliktiń etalonlıq tipi retinde ómir súredi. Etalonlılıq hár bir insannıń dóretiwshilik potencialınıń ilimiy iskerligi arqalı sheksiz múmkinshiliklerin realizaciyalawda, kec túrde bahalıq orientirlerdiń hem ilimpazlardıń professionallıq iskerliginic normalarınıc basqa sociallıq gruppalarǵa kiriwinde kórinedi. Ilim ózgeshe dóretiwshilik iskerliktiń sisteması sıpatında rezonans derejesine jámiyettiń tikkeley óndiriwshi kúshine aylanıw arqalı erisedi.
Házirgi zaman ilimi ushın tezlik menen rawajlanıw tipi xarakterli. Bul ózgeshelik onıń formallıq hem mazmunlıq tárepleri ushın tán. Ulıwma filosofiyalıq planda bunıń sebebin ilimiy iskerlik sistemasınıc elementleri arasındaǵı, ilim hem sociallıq iskerliktiń basqa tarawları arasındaǵı qarama qarsılıqtıń quramalasıw strukturası beredi.
3. Ilim tábiyat hám jemiyettiń rawajlanıwı haqqında bilimler jıynaǵı, adamnıń háreketleri hám oylawınıń tártiplesken usılı sıpatında áyyemgi dáwirden baslap adamzatqa tásirin tiygizip kelgen.
Ilimniń rawajlanıwınıń barlıq tariyxı, dáslebinde bilimlerdiń ayrım jıynaǵı sıpatında, al búgingi kúni quramalı dinamikalıq sistema retinde óndiristiń talabına aylanbaǵansha onıń birde tarawı jeterli rawajlanıwǵa iye bolmadı.
Áyyemgi da’wirde uzaq waqıt bilimlerdiń rawajlanıwınıń eki baǵdarı saqlandı. Birinshi empirikalıq baǵdar diyxanshılıq hám sharwashılıqtıń rawajlanıwına tásirin tiygizdi hám olar menen birge rawajlandı hám ózinde ilimiy iskerlikke iye bolmadı, al tek ǵana bir áwladtan ekinshi áwladqa ótkeriw arqalı tájiriybe hem bilimlerdi topladı. Ekinshi baǵdar (pikirlew, oylaw) uzaqtan qaraǵanda házirgi zaman ilimiy iskerligine uqsas edi. Birinshi baǵdardıń mısalı retinde Samos tunneliniń qurılısın alıp qarawǵa boladı (b.e.sh. 530 jılı). Onıń dóretiwshisi Evpalin geometriya bilimleri tiykarında priborlarǵa iye bolmay, geodeziyanı bilmey baǵdardı durıs bere aldı. Ekinshi baǵdardıń mısalı retinde matematikadaǵı Pifagor táliymatın alıp qarawǵa boladı.
Ilimpazlardıń en’ birinshi jarshıları retinde jreclerdi alıp qarawǵa boladı. Olar bilimlerdiń bahalı jıynaǵın saqlawshılar retinde tán alınǵan hám olardıń ishinen eń áhmiyetlilerin áwladtan áwladtqa ótkerip otırǵan. Keyin ala oylaw dep atalatuǵın tac qalarlıq is (talap) menen shuǵıllanatuǵın adamlar payda bolǵan. Bul talaptı olar jalǵız talapqa aylandırǵan. Ilimpazlardıc ekinshi áwladı payda boladı. Olar menen bir qatarda ilimiy iskerlikte payda bolǵan. Ilimiy iskerlik praktikadan bóleklenip, taza teoriya tarawına kiredi. Áyyemgi dewir ilimpazları tárepinen bunday bilimlerdiń toplanıw paradoksı praktikanıń áyyemgi waqıtları ilimnic nátiyjelerine mútáj bolmaǵanlıǵı menen hám kúndelikli bilimler tiykarında háreket etiwi menen túsindiriledi. Áyyemgi ilimniń praktikadan qashıqlawı ilimdi stagnaciya jaǵdayına, al keyin ala sofistikanıń hem sxolastikanıń payda bolıwına alıp keldi. Biraq bul talaplardıc júzege keliwi menen ilim olarǵa juwap berip baslaydı.
Solay etip, orta ásirlerde bilimlerdiń tek ǵana jıynalıwı -ilimniń tariyxınan aldıńǵı basqısh payda boladı.
Jámiyet tárepinen ilimiy iskerlik tek ǵana on jetinshi esirde moyınlanadı (Evropada akademiyalardıc payda bolıwı hem olardıń aǵzaları ózleriniń miynetleri ushın haqı alıp baslawı menen bul dáwir xarakterlenedi).
Bul basqıshta matematika, mexanika, astronomiya, fizika, dinamika,tarawlarında ullı ashılıwlar júz beredi. Organikalıq dúnyanı biliw,tarawında ilim tómenirek basqıshta qaladı. Ilim hám texnika bul basqıshta óz betinshe her qıylı ólshemlerde ómir súredi, sol sebepli olardıń rawajlanıwındaǵı revolyuciyashıl etaplar hár qıylı basqıshlarda bolıp ótedi. Texnikalıq revolyuciyanıń baslanıwı on segizinshi ásirdiń
birinshi yarımına tiyisli. Angliyadaǵı toqımashılıq sanaatındaǵı texnikalıq revolyuciya keminde úsh meseleni (adam qollarınıń funkciyaların mashinaǵa beredi, puw dvigatelin hám temir joldı oylap tabadı) sheshedi.
Egerde on segizinshi ásir mexanikalıq bir táreplemelik menen sıpatlansa, on toǵızınshı ásirdiń birinshi yarımı ilimlerdiń hár qıylı tarawları arasındaǵı obektiv baylanıslardıc anıqlanıwına baylanıslı tábiyattanıw ilimleriniń intensiv túrde rawajlanıwı menen xarakterlenedi.
1829-1830 jılları N.Lobachevskiy ózinic dúnyaǵa tanılǵan «Nachala» degen miynetinde evklidlik emes geometriyanıń tiykarların jazadı. Onıń bul jumısı óz waqtında zamanlasları tárepinen tán alınbaǵanlıǵı menen, eń ullı ashılıw bolıp matematika iliminiń bunnan keyingi rawajlanıwına úlken tásirin tiygizedi. N.Lobachevskiydic geometriyasında Evklidtiń tórt postulatı ózinic aksiomalılıǵın saqlaydı, al besinshisi tómendegishe kóriniske iye boladı. Keńislikte berilgen tuwrıda, jatpaytuǵın tochka arqalı keminde onı kesip ótpeytuǵın eki tuwrı júrgiziwge boladı degen mánini beredi (v ploskosti cherez tochku, ne lejashuyu na dannoy pryamoy, proxodyat po krayney mere dve pryamıe, ne peresekayushie dannuyu).
1832 jılı «Appendiks» dep atalatuǵın shıgarmasında vengr matematigi Ya.Boyyai N.Lobachevskiyden gárezsiz túrde evklidlik emes geometriyanıc tiykarların beredi. Ol óziniń haq ekenligine evropalı matematiklerdiń hesh qaysısın isendire almaydı.
Nemec klassikalıq filosofiyası Gegeldiń dialektikası menen tamamlanadı. Ol birinshi ret háreket etiwshi materiyanıń eń ulıwmalıq formaların keń túrde sáwlelendiredi.
On togızınshı ásirdiń 50 jıllarında empirikalıq tábiyattanıw tań qalarlıq jetiskenliklerge erisedi, ol on segizinshi ásirdiń mexanikalıq bir tárepliligin jeńedi. Tábiyattanıw ilimi empirikalıq ilimnen tábiyattı biliwdiń nátiyjelerin sistemalastırıw arqalı teoriyalıq ilimge aylanadı.
On togızınshı ásirdiń 90 jıllarınıc ortalarında baslangan tábiyattanıwdagı revolyuciya mikroqubılıslar haqqındagı burıngı kóz qaraslardı joq etedi, fizikaga diskretlilik ideyası kirip keledi. Ol elektronnıń ashılıwına baylanıslı ximiyalıq baylanıslar haqqındagı tálimatqa kiredi (Dj.Tomson.1897j.). M.Plank tárepinen ashılgan kvantlıq teoriya háreket dep atalatuǵın fizikalıq shamanıń diskretlik xarakterin biliwden kelip shıqtı. A.Eynshteyn terepinen foton túsiniginiń kiritiliwi svettiń diskretlik tábiyatın moyınlawǵa tiykarlanadı (elektromagnitlik nurlanıw).
Ilimniń jigirmalanshı ásirdiń ekinshi yarımında rawajlanıwı jańa dáwirdiń - ilimiy-texnikalıq revolyuciya dáwiriniń baslanıwı menen xarakterlenedi. Ol ilim, texnika hám óndiristiń tıǵız baylanısı menen sıpatlanadı.
Usılardan kelip shıǵıp, ilimiy dóretiwshiliktiń tariyxıy subekttiń sociomedeniy dóretiwshiliginic bir túri sıpatındaǵı anıqlamasına tiykarlanıp, ilimniń genezisinic hám onıń rawajlanıwınıc itimallılıq xarakerge iye bolatuǵınlıǵı haqqında juwmaq shıǵarıwǵa boladı. Bul xarakter ilimiy dóretiwshilik iskerliginiń nızamlılıq-tosınnanlıq binarlıq principinde óz sáwlesin tabadı. Ilimiy dóretiwshilik sisteması novaciya túrinde adamzat mádeniyatında bul sistema tárepinen rezonans dárejesine erisilgeninde bekkemlenedi.

Dóretiwshilik haqqında koncepciyalardıń bes eskizin bólip kórsetiwge boladı. Birinshi eskiz dóretiwshilikti adamlarǵa berilgen qudaylıq sawǵa retinde alıp qaraydı. Dóretiwshi insan mediumdı anlatıp onıc járdeminde quday óletuǵın ápiwayı adamlarǵa ózleriniń qaytalanbaytuǵın pikirlewleriniń nátiyjelerin aytıp otıradı.

Ekinshi eskiz - dóretiwshilik tek balalarǵa tán qásiyet ekenligin aytadı. Sebebi qálegen kishkentay bala belgili dárejede dóretiwshi hám ol baladaǵı qızıǵıwshılıq, joqarı dárejedegi ápiwayılılıq, fantaziya menen ólshenedi (Shopengauer, KLukovskiy).
Úshinshi eskiz - dóretiwshiliktiń násillik teoriyasın qollap quwatlaydı. Dóretiwshilik qanday da bir sırlı energiya sıpatında áwladtan áwladqa ótip otıradı.
Tórtinshi eskiz - dóretiwshiliktiń patologiyalılıq teoriyasın bekkemleydi. Bunday berilgen sawǵa ushın juwapkershilikke tosınnanlıq iye bolıp, onıń sebebinde saylanǵan adam «kerekli jaqqa buzılǵan» organizmdi aladı. Bul teoriyaǵa tiykarlanǵan halda dóretiwshiliktic payda bolıwına psixikanıń buzılıwı (egocentrizm, ózin asa joqarı bahalaw, ózinic qálegen háreketinde izbe-izlilikke iye bolıw, ideyaǵa sadıqlıq, maqsetke umtılıw) alıp keledi (Lombrozo).
Besinshi eskiz - dóretiwshilik násil quwmaydı, adam tárepinen erisiletuǵın mazmun onıc jámiyettegi ómir processinde alatuǵın tárbiyası hám tálimi menen anıqlanadı (Gelveciy «Ob ume»). Barlıq adamlar teńdey aqıllılıq tiykarlarǵa hám rawajlanıw ushın násillik múmkinshiliklerge iye.