İlimiy izertlew metodologiyasi pániniń maqseti hám wazypaları. Ilimiy biliwdiń metodologiyalıq tiykarları. Sabaqtıń jobası: 1

3. Ilim ruwxıy óndiriwshi kúsh tarawında arnawlı rol oynaydı. Ruwxıy óndiristiń bul ózgeshe tarawdagı maqseti hem netiyjesin izertlewdic juwmagı retindegi ilimiy bilimdi alıw alıp qaraladı.
Bul ilimiy bilim ózinic qáliplesiw processinde zárúrli túrde belgili formalardı ótedi.
Ilimiy bilimniń qáliplesiwiniń dáslepki forması retinde problema alıp qaraladı. Grek tilinen awdarganda problema tosqınlıq, mesele, qıyınshılıq degendi andatadı. Problemanıń bar bolıwı ilimiy izertlewge meni hám maqset beredi.
Problema dep praktikalıq hám teoriyalıq qatnasta áhmiyetli bolgan, sheshiliw usılları belgisiz yaki tolıq dárejede belgili bolmaǵan máseleler alıp qaraladı. Problemalardıń eki - rawajlanǵan hám rawajlanbaǵan túrlerin bólip kórsetiwge boladı.
Rawajlanbaǵan problema dep tómendegi belgilerge iye bolgan máselege aytamız. Birinshiden, ol standartlıq emes máseleni ańlatadı, yagnıy óziniń sheshiliwi ushın algoritmge iye bolmagan másele bul jerde dıqqatqa alınadı. Kópshilik jaǵdayda ol qıyın máseleni beredi.
Ekinshiden, ol belgili bilim (teoriya, koncepciya h.b.) tiykarında payda bolǵan másele. Yagnıy biliw processiniń nızamlı nátiyjesi retinde payda bolǵan máseleni ańlatadı.
Úshinshiden, ol sheshimi biliwde (teoriyalar yaki koncepciyalardıń ayrım jaǵdayları arasındaǵı qarsılıqlar, koncepciyalar hám faktlerdiń jaǵdayları arasındaǵı qarsılıqlar, tamamlanǵan teoriya menen teoriya túsindirip bere almaytuǵın faktler arasındaǵı qarsılıqlar) payda bolǵan qarsılıqtı, talaplar hám olardı qanaatlandırıwdıń bar usılları arasındaǵı seykessizlikti joq etiwge baǵdarlanǵan máseleni beredi.
Tórtinshiden, ol sheshiliw jolları kórinbeytuǵın, belgisiz máseleni ańlatadı.
Birinshi úsh belgi menen xarakterlenetuǵın másele, buǵan qosımsha belgili dárejede sheshiliw jollarına kórsetpelerge iye másele rawajlanǵan problema dep ataladı. Sheshiliw jollarına beriletuǵın kórsetpeleriniń dárejesine baylanıslı rawajlanǵan problema túrlerge bólinedi. Solay etip, rawajlanǵan problema ayrım bilmewshilik haqqındaǵı bilimdi andatadı.
Problemanı formulirovkalaw óz ishine úsh bólekti: birinshiden, tastıyıqlawlar sistemasın (berilgendi - dáslepki bilimdi súwretlew, sıpatlaw); ekinshiden, sorawdı (anawdı yaki mınawdı qalay anıqlawǵa, tabıwǵa boladı?); úshinshiden, sheshiliwdiń múmkin bolǵan jollarına beriletuǵın kórsetpeler sistemasın - qamtıydı. Rawajlanbaǵan problemanı formulirovkalawda eń keyingi bólek bolmaydı.
Problema dep tek kórsetilgen túrlerdi biliw ǵana emes, al rawajlanbaǵan problemanı qáliplestiretuǵın, onı rawajlanǵan problemaǵa aylandıratuǵın, problemanıń sheshiliwine alıp keletuǵın biliw processi de túsiniledi.
Bilimniń rawajlanıw processi sıpatında problema bir neshe basqıshlardan turadı:
-rawajlanbaǵan problemanı qáliplestiriw;
-problemanı rawajlandırıw - onıc sheshiliw jolların izbe-iz konkretlestiriw járdeminde rawajlanǵan problemanıń birinshi dárejesin qáliplestiriw, keyin ala ekinshi dárejesin h.b.
-problemanıń sheshiliwi (yaki sheshimge iye emesligin anıqlaw).
Ilimiy problemanı tabıwdan teoriyanı qurıwǵa shekemgi aralıqta zárúrli, baylanıstırıwshı punkt sıpatında gipoteza alıp qaraladı. Ol óziniń shınlıqqa iye ekenligin dálillewdi talap etetuǵın ilimiy shamalawdı anlatadı.
Solay etip, ilimiy biliwdiń hár bir ciklı problemanıń qoyılıwınan baslanadı. Problemanıc sheshiliwiniń bir variantı Teoriyanıń qáliplesiw processi ilimiy-biliwlik processtiń bir túri bolıp, onda eki tiykarǵı etaptı bólip kórsetiwge boladı - izlew (poiskovıy) hám kompoziciyalıq (teoriyanı qurıw basqıshı). Izlew etapı izertlew obektin anıqlawdan baslanadı. Onıń maqseti retinde úyrenilip atırǵan obekt haqqında múmkinshiligi barınsha tolıq, hár terepleme hám tereń maǵlıwmatlardı alıw, onıń bazislik tiykarına erisiw hám nátiyjede barlıq etaptıń eń tiykarǵı baslı máselesin - obekttiń tábiyatına erisiwdi sheshiw alıp qaraladı. Bul máseleni sheshiwde berilgen etapta biliw úsh fazanı - dáslepki bilim fazasın, ekstensivlik izertlewler fazasın hám intesivlik izertlewler fazasın basıp ótedi.
Bul fazalar qatań túrde biri ekinshisiniń izinen kórsetilgen waqıtta keliwi shárt emes,kerisinshe olar waqıtlıq planda bir biri menen belgili dárejede sáykes keliwi múmkin. Olar bir birinen predmeti, usılları hám izertlew metodları boyınsha parıqlanadı. Ashılıw izlew etapınıń strukturalıq elementi sıpatında alıp qaraladı. Biliwdiń ashılıwǵa qaray háreketi progressiv process bolıp, joqarıǵa qaray baǵdarlanǵan bir neshe stadiyalardı basıp ótedi: - birinshi berilgenler hám boljawlar basqıshı; -berilgenlerdiń hám boljawlardıń ekinshi áwladınıń basqıshı; -berilgenlerdiń hám boljawlardıń keyingi ewladlarınıń basqıshı;-ashılıwdıń iske asıw basqıshı; -ashılıwdı kritikalaw, tekseriw hám tastıyıqlaw basqıshı; - ashılıwdıń keyingi rawajlanıw basqıshı.
Teoriyanı qurıw átapında teoriya ilimiy-biliwlik processtiń maqseti retinde alıp qaraladı. Izlew basqıshındaǵı alınǵan bilimge abstraktlik-ulıwmalasqan formanı beriw teoriyanı qurıw etapınıń sheshiwi kerek bolǵan birinshi logikalıq-metodologiyalıq máselesi bolıp tabıladı. Teoriyanı qurıw onıń ishki hám sırtqı tiykarların qáliplestiriwdi, teoriyanı keńeytiwdiń usılların hám metodologiyalıq hám logikalıq quralların islep shıǵıwdı, onıń logikalıq strukturasın anıqlawdı ańlatadı.
Teoriyanı qurıw processiniń nátiyjesinde bir neshe strukturalıq planlardı bólip kórsetiwge bolatuǵın sistema qáliplesedi: kognitivlik (teoriyalıq tilde sewlelelengen hám óz gezeginde mazmunlıq hám formallıq dárejeden turatuǵın teoriyanıń obekti haqqında barlıq biliwlik informaciyanıń jıynaǵın andatadı); metodologiyalıq (teoriyanıc ishinde bilimniń jeke elementlerin alıw usılların hám quralların biriktiriwdi ańlatadı); logikalıq (logikalıq operaciyalardı hám teoriyanıc logikalıq keńeyiwin, onıc tilin óz ishine qamtıydı); evristikalıq (teoriya shegarasında teoriyalıq máselelerdi sheshiw usılları, quralların óz ishine qamtıw, barlıq teoriyalıq sistemanıń keńeyiw (razvertıvanie) strategiyası).
4. Ilimiy problemalardı tańlaw hám qáliplestiriw. Ilimiy problemanı islep shıǵıw hám sheshiw.
Izertlew processiniń strukturası
Birinshi basqısh
Izertlew processi menen tanısıw, onıń sırtqı shegaraların anıqlaw, mashqalanıń izertleniw dárejesin belgilew, prespektivalıǵın kórsetiw. Birinshi etaptıń baslı máselesi temanıń mashqalalı aspekti. Tańlap alınǵan temanıń mashqalasın anıqlaw sapası izertlewdiń aqırǵı nátiyjelerin anıqlaydı. Tema ham mashqalanıń óz-ara qatnası máselesi. Izertlew teması problemanıń bólegi emes. Tema salıstırǵanda ulıwma túsinik retinde baǵdar alıp qaraladı ham ol bir tekli temalar arasındaǵı baylanıstı ańlatadı. Problema – bul bilim menen jetilisken jámiyetlik talaptıń arasındaǵı qarsılıq, ayrım jaǵdaylarda jańa bilimniń sapası menen góne bilimniń sanınıń óz-ara tásir etisiwi. Mashqalanıń eki gnoseologiyalıq hám praktikalıq aspektin bólip kórsetiwge boladı. Problemanıń gnoseologiyalıq mazmunı: adamlardıń qanday da bir háreketlerge bolǵan talabı mennen usı háreketlerdiń realizaciyalanıw usılların, metodların bilmew arasındaǵı qarsılıq. Bul aspekt adamlardı teoriyalıq iskerlikke iytermeleydi, bilimniń bunnan bılay rawajlanıwın támiyinleydi. Problemanıń praktikalıq aspekti- sheshiliwdi talap etetuǵın qanday da bir sociallıq qarsılıq (aktiv sanalı iskerlikke iytermelew). Mashqalaǵa adamlarǵa belgisiz bolǵan tiykar bolıp, ol óziniń izertleniwin talap etedi, oylaw processiniń baǵdarın anıqlaydı.
Bul temanıń ishinde jámiyet ushın aktuallıqqa iye mashqala yamasa bir neshe mashqalanı bólip kórsetedi. Ekinshi basqısh izertlew maqsetlerin belgilew. Izertlew processinde qanday da bir jańa jaǵdaylarǵa ersiw yamasa jańa sapalı jaǵdaydı payda etiw izertlew maqseti retinde alıp qaraladı. Obekt haqqında bilimge ersiw, qıyın máselelerdi sheshiw.
Izertlew mashqalasın tańlawdıń tiykarǵı belgileri:
Siz temaǵa hádden tıs qızıǵıwıńız kerek.
Problema áhmiyetke iye bolıwı kerek
Problema súwretleniwi kerek.
Siz barlıq zárúrli maǵlıwmat penen qurallanǵan bolıwıńız kerek. Siz problemaǵa tiyisli bolǵan juwmaqlardı islew uqıplıǵına iye bolıwıńız kerek. Siz problemanı anıq hám dálil sáwlellendiriw uqıplılıǵına iye bolıwıńız tiyis.