Ijtimoiy va iqtisodiy fanlar

2.Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari
1948 yil amerikalik iqtisodchilar P. Samuel’son va V. Stolperlar Xeksher-
Olin kontseptsiyasini takomillashtirishdi. Ularning nazariyasi bo`yicha xalqaro 
savdo – ishlab chiqarish omillari bilan ta`minlanganlik darajasidan notekislik, 
texnologiyalarining bir-biriga mosligi, raqobatning rivojlanishi va mahsulotlarning 
harakatchanligi kabi sharoitlarda mamlakatlar o`rtasidagi ishlab chiqarish omillari 
narxlari tenglashadi. 
D. Rikardo modelida ishlab chiqilgan va E. Xeksher, B. Olin, P.Samuelson 
hamda V.Stolperlar tomonidan to`ldirilgan savdo kontseptsiyasiga nafaqat 
mamlakatlar o`rtasidagi o`zaro foydali savdoni yo`lga qo`yish, balki mamlakatlar 
rivojlanishi o`rtasidagi farqlarni kamaytirish vositasi sifatida ham qaraladi 
SHuningdek M.Pozner, GXufbauer va R.Vernon tadqiqotlari ham nisbiy 
ustunlik nazariyasini yana bir bor tasdiqladi. Ular ishchi kuchi nisbatan qimmat 
turadigan mamlakatlarda ilg’or texnologiyaga asoslangan mehnattalab mahsulot 
ishlab chiqarish baribir daromadli bo`ladi, degan xulosaga kelishdi. Masalan, 
mehnattalab sintetik gazlamalarni dastlab fakat ilmiy-gexnikaviy salohiyati yuqori 
bo`lgan mamlakatlardagina ishlab chiqarish mumkin edi. So`ngra, bu 
texnologiyani o`zlashtirilishi va keng yoyilishi tufayli sintetik gazlamalarni ishlab 
chiqarish ishchi kuchi arzon bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga xam ko`cha 
boshladi. Buning natijasida G’arb ilmiy-texnikaviy omil tufayli o`zi ega bo`lgan 
nisbiy ustunlikni qullay boshladi. 

---

Mahsulotning xayotiylik davri nazariyasi
. 60-yillarning o`rtalarida 
amerikalik iqtisodchi 
R.Vernon
mahsulotning hayotiylik davri nazariyasini olg’a 
surdi. Ushbu nazariyasida R. Vernon tayyor mahsulotlar jahon savdosining 
rivojlanishini ularning xayotiy bosqichlari asosida, ya`ni mahsulot bozorda 
xayotga ega va sotuvchining o`z maqsadlariga erishishini ta`minlashi vaqt davri 
asosida tushuntirishga harakat qildi.
Mahsulotning xayotiylik davri to`rtta bosqichni o`z ichiga oladi, ya`ni tadbiq 
etish, o`sish, yetuklik va pasayish.
Birinchi bosqichda
mamlakat ichida yuzaga kelgan ehtiyojni hisobga olgan 
holda yangi mahsulotni ishlab chiqarish yuz beradi. SHuning uchun ushbu 
bosqichda yangi mahsulotni ishlab chiqarish kam seriyali xarakterga ega bo`ladi, 
yuqori malakali mutaxassislarni talab etadi hamda yanglik kashf etilgan 
mamlakatda kontsentratsiyalanadi. Ishlab chiqaruvchi esa deyarli monopol 
mavqega ega bo`ladi va mahsulotning kichik qismigina tashqi bozorga chiqariladi.
Yetuklik davrida
ko`p seriyali ishlab chiqarish oldingi o`ringa chiqadi. 
Raqobat kurashida esa narx omili birlamchi axamiyat kasb eta boshlaydi. Ushbu 
bosqichda bozorlarning kengayib borishi va texnologiyaning tarqalishi natijasida 
yanglik kashf etilgan mamlakat raqobat ustunligiga ega bo`lmay qoladi. Ishlab 
chiqarish ishchi kuchi arzon bo`lgan rivojlanayotgan mamlakatlarga ko`cha 
boshlaydi. Standartlashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlarida arzon ishchi kuchidan 
samarali foydalanish mumkin.
Mahsulot xayotiylik davri 
pasayish
bosqichiga o`tishi munosabati bilan unga 
bo`lgan talab qisqaradi. Bu holat ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda kuzatiladi. 
Mahsulotni ishlab chiqarish va uni sotish asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda 
to`planadi. Mahsulot yaratilgan mamlakat esa sof importirga aylanadi.
Mahsulotning hayotiylik davri nazariyasi ko`pchilik tarmoqlar evolyutsiyasini 
ifodalab beradi, ammo ushbu nazariya xalqaro savdo rivoji tendentsiyalarining 
universal ta`rifi hisoblanmaydi.