Ijtimoiy siyosat

Sog„liq tushunchasi. 
Umumjahon sog‗liqni saqlash tashkiloti 1946 
yilda sog‗liq tushunchasiga quyidagicha ta‘rif bergan: ―Sog‗liq – bu 
insonda oddiygina og‗riqlar va jismoniy nuqsonlarning yo‗qligi emas, 
balki insonning to‗laqonli jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonligi 
holatidir‖. Sog‗liqni saqlashni birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi tibbiy 
yordamga bo‗lish mumkin. Birinchi tibbiy yordam tibbiy amaliyot, 
klinikalar va kasalxonalarda (jumladan mijozning uyida) umumamaliyot 
shifokorlari tomonidan ko‗rsatiladi. Tibbiyot xodimlari va mijozlar 
o‗rtasidagi aloqalarning 90%i birinchi yordam shaklida amalga oshadi. 
Birinchi tibbiy yordam profilaktika xizmatlari (immunizatsiya, skrining, 
sog‗lom turmush tarzini targ‗ib etish), kasallarga qarash (mijoz 
sog‗lig‗ini kuzatish) va davolash (dori-darmonlar tayinlash, kichik 
operatsiyalar) dan iborat. Ikkinchi tibbiy yordam kasalxonalarda 
ixtisoslashtirilgan, maxsus tibbiy yordamdan iborat bo‗ladi. Tor sohada 
ixtisoslashtirilgan tibbiy xizmatlar uchinchi tibbiy xizmatlarga kiradi va 
maxsus murakkab sharoitlarda amalga oshiriladi
177
. 
Sog‗liqni saqlash xizmatlari mohiyati ko‗pincha kasbiy faoliyat 
turlari bilan aniqlanadi. Buyuk Britaniyada tibbiy xizmatlar naternalistik 
ruhda tashkil etilgan. Tibbiy xizmatlarning aksariyat qismi ko‗ngillilar va 
norasmiy shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Jumladan, Buyuk 
Britaniyada kasallarga qarash bilan 7 million kishi shug‗ullanadi. 
Shuningdek, ko‗pchilik o‗zini-o‗zi davolash (masalan, dorilarni vrach 
ko‗rsatmasisiz sotib olish) bilan shug‗ullanadi
178
. 
Sog„liqni saqlash xizmatlarini moliyalashtirish. 
Sog‗liqni saqlash 
sohasida jiddiy muvafaqqiyatlarga erishgan mamlakatlarda davlat 
tomonidan moliyalashtiriladigan yoki milliy, ijtimoiy, xususiy tibbiy 
sug‗urta tizimi shaklidagi daromadlarni yig‗ish, qayta taqsimlashga 
asoslangan moliyalashtirish mexanizmidan foydalanishadi.
Milliy 
tibbiy 
xizmatlarni 
moliyalashtirish 
uchun 
davlat 
mablag‗laridan (Kanada) va soliqlar yordamida moliyalashtiriladigan 
boshqa dasturlardan (Keniyada onalar uchun vaucherlar yoki 
Nikaraguada pulli to‗lovlar) foydalanish mumkin. Boshqa mamlakatlarda 
davlat mablag‗lari sog‗liqni saqlash tizimini subsidiyalash uchun 
foydalaniladi. Ushbu mamlakatlarda tibbiy xizmatlar sug‗urta badallari, 
jumladan, ijtimoiy tibbiy sug‗urta tizimi badallari (Germaniya va 
177
Social Policy an Introduction-Forth edition/ Ken Blakemore, Louis Warwick-Booth/Open University Press/UK 
2013. 
178
Social Policy an Introduction-Forth edition/ Ken Blakemore, Louis Warwick-Booth/Open University Press/UK 
2013. 

---

209 
Avstriya) va milliy tibbiy sug‗urta tizimlari mablag‗lari (norasmiy 
sektorda band bo‗lganlarning tibbiy sug‗urta badallari davlat 
subsidiyalari yordamida qo‗llab-quvvatlanadi (Gana)) hisobidan 
moliyalashtiriladi
179
.
Tibbiy 
xizmatlarni 
moliyalashtirish 
ko‗rsatkichi 
xususiy 
moliyalashtirishni 
qamrab 
oladi, 
chunki 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
moliyalashtirish mexanizmi barcha mamlakatlarda turli darajada 
uchraydi. Bunda naqd to‗lovlar shakli sog‗liqni saqlashni 
moliyalashtirish mexanizmi sifatida ko‗rib chiqilmasligi lozim. Tibbiy 
xizmatlarni moliyalashtirishda naqd to‗lovlar shaklidan xarajatlarni 
tartibga solishni rag‗batlantirish omili sifatida cheklangan holda 
qo‗llanilishi mumkin.
Sog‗liqni saqlash sohasida soliqlar va sug‗urta badallari asosida 
moliyalashtirish mexanizmi orqali aholining barcha qatlamlarini 
sog‗liqni saqlash tizimi bilan qamrab olishda jiddiy muvafaqqiyatlarga 
erishgan mamlakatlarga Buyuk Britaniya (Milliy sog‗liqni saqlash 
xizmati) va Germaniyani (ijtimoiy tibbiy sug‗urtadan foydalanuvchi) 
kiritish mumkin. Dunyoda XXI asr boshlarida sog‗liqni saqlashni 
moliyalashtirishning ikkala tizimini aralash qo‗llash amaliyoti keng 
tarqaldi. 
Dunyo mamlakatlarining 88 nafarida mamlakat aholisining 80%i 
sog‗liqni saqlash tizimi xizmatlari bilan to‗liq qamrab olingan. Ayrim 
mamlakatlarda ushbu ko‗rsatkichga iqtisodiy inqirozlar va milliy 
daromadlar darajasining pastligi davrida qisqa muddatda erishildi 
(Taylandda 10 yil ichida). 
Yuqorida qayd etilganidek, sog‗liqni saqlash xarajatlarining 
40%idan ortig‗i mijozlar zimmasiga tushmoqda. 2014 yilda sog‗liqni 
saqlash sohasi xizmatlari bilan aholini naqd to‗lovlar shaklida qamrab 
olish darajasi 80%ni tashkil etdi
180
. Ushbu ko‗rsatkich naqd to‗lovlar 
shakli tibbiy xizmatlardan foydalanishda jiddiy to‗siqlarni yuzaga 
keltirishi, 
ijtimoiy 
tengsizlikni kuchaytirishi va kambag‗allik 
darajasining ortishiga olib kelishi mumkin. Naqd to‗lovlar shakli tibbiy 
xizmatlarni moliyalashtirishda birdamlik tamoyillariga mos kelmaydi.
Naqd to‗lovlar shakli kambag‗al mamlakatlarda sog‗liqni saqlash 
xizmatlarini moliyalashtirishda yetakchi o‗ringa ega. Jumladan, Afrikada 
tibbiy xizmatlar uchun amalga oshiriladigan xususiy xarajatlar davlat 
xarajatlaridan ortib ketadi va mintaqa yalpi ichki mahsulotiga nisbatan 
179
World Social Protection Report 2014/15. 
180
World Social Protection Report 2014/15. 

---

210 
deyarli 3%ni tashkil etadi. Ushbu mamlakatlarda kambag‗allik darajasi 
va tibbiy xizmatlar uchun sarflanayogan xarajatlar tarkibida naqd 
to‗lovlar ulushi o‗rtasida to‗g‗ridan-to‗g‗ri bog‗liqlik mavjud. Naqd 
to‗lovlar darajasi kambag‗allik chegarasidan pastda yashayotgan aholi 
soni ortgani sari ko‗payib bormoqda. Bir kunda yashash uchun 2 dollar 
sarflayotgan aholi ulushi 2%dan kam bo‗lmagan mamlakatlarda tibbiy 
xizmatlar uchun sarflanayotgan xarajatlar tarkibida naqd to‗lovlar 
shaklidagi xarajatlar 20%ni, kambag‗allik chegarasidan pastda 
yashayotgan aholi ulushi 50%ni tashkil etayotgan mamlakatlarda esa 
ushbu ko‗rsatkich 50%ni tashkil etadi
181
. Demak, kambag‗allik 
chegarasidan pastda yashayotganlar tibbiy xizmatlarga muhtoj aholi 
hisoblanadi va tibbiy xizmatlardan ko‗proq naqd to‗lovlar shaklida 
foydalanishadi. 
Sog‗liqni saqlash tizimi xizmatlaridan ijtimoiy himoya orqali 
foydalanishning zamonaviy konsepsiyasi sog‗liqni saqlash tizimini inson 
huquqlari nuqtai nazaridan ko‗rib chiqishni taqozo etadi. Xalqaro mehnat 
tashkilotining №202-tavsiyalari inson sog‗lig‗ini saqlash huquqini 
ijtimoiy va iqtisodiy omillar bilan bog‗laydi. Ushbu bog‗liqlikni 
sog‗liqni saqlash doirasida ko‗rib chiqadi. Bunday yondashuv ijtimoiy 
sog‗liqni saqlash institutlari va muassasalarini barqaror rivojlantirishga 
qaratilgan bo‗lib, aholini to‗liq tibbiy xizmatlar bilan qamrab olish va 
birlamchi sog‗liqni saqlash xizmatlaridan foydalanish imkoniyatlarini 
yaratishni talab etadi. Sog‗liqni saqlash xizmatlarini ko‗rsatish turli 
ijtimoiy guruhlar o‗rtasida tenglikni, ijtimoiy jihatdan alohidalashib 
qolmaslik va kambag‗allik darajasining oshib ketmasligini ta‘minlashi 
zarur.
Aholini sog‗liqni saqlash tizimi xizmatlari bilan to‗liq qamrab 
olishning zamonaviy konsepsiyasi soliqqa tortish mexanizmidan 
foydalanish (milliy sog‗liqni saqlash xizmatlari) orqali xarajatlarni qayta 
taqsimlash, ish haqidan ajratiladigan sug‗urta badallari asosida 
moliyalashtirish (turli ijtimoiy, milliy yoki xususiy sug‗urta shakllari 
uchun) moliyalashtirishni ham o‗z ichiga oladi. 
Naqd to‗lovlar shaklida tibbiy xizmatlardan foydalanish sog‗liqni 
saqlashni bevosita moliyalashtirish vositasi hisoblanmaydi, ammo 
minimal darajada, rag‗batlantirish omili sifatida qo‗llanilishi tavsiya 
etiladi. Tibbiy xizmatlar ko‗rsatish yordamida sog‗liqni saqlash 
181
World Social Protection Report 2014/15. 

---

211 
xizmatlaridan foydalanish huquqlariga rioya etish majburiyati sog‗liqni 
saqlash tizimini moliyalashtirish mexanizmiga bog‗liq bo‗lmasligi lozim.