Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

1.5.2.
 
Vaqtli qatorlarni analitik tahlil etish ko‘rsatkichlari. 
Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini mukammal o’rganish uchun kuzatuv 
ob’ektlari darajasidagi ma’lumotlar to’liq bo’lishi, davriy qator yetarlicha 
uzunlikka ega bo’lishi, kuzatuv natijalari tushib qolmagan bo’lishi kerak. 
Davriy qatorlar darajalarida anamal (mavhum) qiymatlar uchrashi mumkin. 
Bunday qiymatlar ma’lumotlarni yig’ish, yozib olish yoki uzatishda yo’l 
quyiladigan xatolar natijasida paydo bo’lishi mumkin. Bunday xatolar texnik 
xatolar yoki birinchi turdagi xatolar bo’lib ularni bartaraf etish zarur. Lekin anamal 
qiymatlar ham haqiqiy jarayonni ifodalashi mumkin, masalan, bozorda dollar 
kursining tebranishi yoki qimmatli qog’ozlar kursining tushib ketishi va boshqalar. 
Bunday anamal qiymatlar ikkinchi turdagi xatoliklar bo’lib, bartaraf etilmasdan, 
balki ulardan haqiqiy holatni baholashda faydalaniladi. Davriy qatorlarda anamal 
darajalarni aniqlash uchun maxsus usullardan foydalaniladi(masalan Irvin usuli)
1
. 
Vaqtli qatorlar tahlilida hisoblanadigan ko‘rsatkichlar: 
1. Mutlaq qo‘shimcha o‘sish yoki kamayish
 
- har qaysi keyingi davr 
darajasidan boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasini ayirish yo‘li bilan 
aniqlanadi.
1
1
/





i
i
i
i
Y
Y
,..., 
0
/
0
Y
Y
i
i
i



2.
 
O’sish yoki kamayish koeffitsiyenti yoki sur’ati
(
K
o‘.k
.
) - har qaysi 
keyingi davr darajasi boshlang‘ich yoki o‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan 
1
М.С. Красс, Б.П. Чупринов. Математика для экономистов. Питер. Москва, 2005. 405-407 бетлар. 

---

22 
qancha martaba katta yoki kichik ekanligini yoki qancha foiz tashkil etishini 
ko‘rsatadi.
1
1
/
/



i
i
i
i
Y
Y
K
;
1
1
/
/
100




i
i
i
i
Y
Y
T
; 
0
/
/
0
Y
Y
K
i
i
i

; 
0
/
/
100
0
Y
Y
T
i
i
i

