Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Morfoligik tahlil usuli
. Morfologik tahlil usuli iqtisodiy hodisalar 
to‘plamini o‘zaro bog‘langan tarkibidan foydalanadi va oldindan belgilangan 
qandaydir mulohazalardan to‘liq holi bo‘lishga asoslanadi. Morfologik usul 
ob’ektni iqtisodiy izlanishini tartibga keltirilgan va analitik masalani yechishni 
barcha variantlari bo‘yicha tizimga keltirilgan ma’lumotlarni olishga yo‘naltirilgan 
usul 
sifatida 
ko‘riladi (asosiy tamoyil-mavjud imkoniyatlarni o‘tkazib 
yubormaslik, qati ko‘rib chiqmasdan hech narsani tashlab yubormaslik). Bunday 
yondashish “morfologiya qutisi” deb nomlanadi va tahlil ob’ektini ifodalovchi 

---

35 
barcha ko‘rsatkichlarni o‘rganib chiqishni, iloji bor yechimlarni barcha 
variantlarini ko‘rib chiqishni taqazo etadi. 
“Morfologiya qutisi” maqsadlar daraxti yoki matritsa ko‘rinishida tuziladi, 
ya’ni ko‘p o‘lchamli fazoni ifodalaydi, bunda alohida tashkil qiluvchilarni har bir 
bog‘lanishi faqat bir imkoni bor yechimdan tashkil topadi (yoki yechim umuman 
bo‘lmaydi). Iqtisodiy tahlilda shunday morfologik matritsa tuzish kerakki, unda 
tahlil ob’ektining xo‘jalik faoliyatini barcha asosiy ko‘rsatkichlari; rejadan, 
me’yordan chetga chiqishning barcha sabablari ifodalanadi. Masalan, mahsulotni 
sotish hajmi bo‘yicha rejani bajarilmaslik sabablari bo‘lishi mumkin: o‘z vaqtida 
shartnomani tuzilmaganligi; tugallanmagan mahsulotni to‘liq komplektlan-
maganligi; yangi mahsulotni tayyorlash loyixa xujjatlarini yo‘qligi; ishlab 
chiqarishdagi nomutanosiblik; kadrlarni yuqori malakaga ega emasligi va x.k. 
Bular birinchi tartibli sabablardir; bularning har biridan ikkinchi tartibli sabablar 
ham bo‘lishi mumkin. Masalan, korxonada nokomplekt tugallanmagan ishlab 
chiqarishning sabablari bo‘lishi mumkin: yarim fabrikatlarni rejalashtirilgan 
me’yordan chetlanishi, mehnatni, me’yorlashtirishni rejalashtirish sifatini pastligi 
va x.k. O’z o‘rnida bu sabablardan uchinchi tartibli sabablarni ham detallashtirib 
keltirish mumkin. 
Iqtisodiy jarayonlarning morfologik matritsasini ishlab chiqish tufayli tahlil 
qilish muddati keskin qisqaradi va to‘liq operativ ishga aylanadi, tahlil natijalari 
rahbarning ish san’atidan bog‘liqligi kamayadi, alternativ qarorlar qabul qilish 
imkoniyati paydo bo‘ladi, ahamiyatli bu sohada tizimli yondashish tamoyillari 
qo‘llanadi. 
Bu usulni muvafaqqiyatli qo‘llashning bir sharti- morfologik matritsani 
ishlab chiqishda yuqori malakali mutaxassislarning ishtirok etishidir. Morfologik 
matritsani tuzilishi bilan har qanday o‘rta malakali mutaxassis ham yuqori 
kvalifikatsiya darajasida ishlay oladi.